دانشچی پورتال جامع تحقیق و مقاله، مطالب علمی و هنری ، وبگردی و…
درباره آداب و رسوم شب یلدا بیشتر بدانیم
«یلدا» در لغت به معنی میلاد، است و در اصطلاح آخرین شب پاییز که طولانی‌ترین شب سال و مقارن با میلاد حضرت عیسی می‌باشد، را «شب یلدا» می‌گویند.
نام دیگر شب یلدا، «شب چله» است، در واژه‌های باستانی «چله» به معنای «زمستان» آمده است.
علت اهمیت شب یلدا
درباره علت اهمیت شب یلدا نزد ایرانیان نظرات متفاوتی وجود دارد. عده‌ای معتقدند که شب، مظهر تاریکی و وحشت است و در شب یلدا که طولانی‌ترین شب سال است، تاریکی بر روشنایی تسلط دارد، و فردای آن روز، روشنایی طولانی می‌شود و بر تاریکی غلبه می‌یابد، لذا ایرانیان، تولد دوباره خورشید و غلبه روشنایی بر تاریکی را جشن می‌گیرند.
عده‌ای دیگر معتقدند در گذشته درآمد بسیاری از مردم ایران از طریق کشاورزی بود و به همین دلیل یکی از نیازهای اساسی‌شان، نور بود. روزهای کوتاه و شب‌های بلند پاییز در کسب و کارشان تأثیر منفی می‌گذاشت و به همین جهت شب آخر پاییز که پایان شب‌های طولانی بود را جشن می‌گرفتند و شکر خدای را به جا می‌آوردند.
به هر حال ایرانیان با فرهنگ غنی و کهن خویش، مراسم شب یلدا را با توجه به آداب و رسوم و سنت‌های مناطق سکونت خود برگزاری می‌کنند و هر سال خاطره‌ای به یاد ماندنی از آن به جای می‌گذارند.
آداب و رسوم شب یلدا در ایران
رسم مشترک همه اقوام ایرانی در شب یلدا، دور هم جمع شدن فامیل و شاد بودن در کنار یکدیگر است. این دورهمی اغلب با حضور کوچکترها در خانه بزرگ‌ترها شکل می‌گیرد.
در گذشته مردم در جایی مناسب آتشی روشن می‌کردند و دور آن جمع می‌شدند و شب یلدا را در کنار یکدیگر می‌گذراندند، بعدها این رسم کنار گذاشته شد و مردم دور کرسی و در داخل منازل گرد هم جمع می‌شدند. امروزه کرسی هم کاربرد خود را از دست داده و در کمتر منزلی یافت می‌شود.
سفره یلدایی
در سفره پذیرایی شب یلدا می‌توان این اقلام را مشاهده کرد: انار، هندوانه، لبو، شلغم، کدو حلوایی و میوه‌های دیگر فصل مثل نارنگی، پرتقال، سیب، خرمالو و… که بر اساس سلیقه و انتخاب اقوام مختلف تعداد اقلام پذیرایی متفاوت است، اما انار و هندوانه را به عنوان نماد خورشید، باروری، برکت و شادی می‌توان در تمام سفره‌ها یافت.
در گذشته که نگهداری از میوه‌ها سخت بوده است، در تابستان اقدام به خشک کردن میوه‌ها می‌کردند تا در میهمانی شب یلدا از آن استفاده کنند، انجیر خشک، توت خشک، برگه زردآلو، کشمش و مویز از نمونه‌های آن است.
آجیل شب یلدا هم که بسته به سلیقه افراد متفاوت است معمولاً شامل مغز بادام، گردو، فندق، پسته، تخمه هندوانه، گندم و نخود برشته و شاهدانه می‌شود.
امروزه در بعضی سفره‌های یلدایی از شیرینی، باسلق و پشمک هم استفاده می‌کنند.
داستان‌خوانی
یکی از رسم‌های لذت‌بخش در این شب، شنیدن داستان‌ها و افسانه‌های کهن و آموزنده است. معمولاً بزرگ‌ترها که با داستان‌های قدیمی آشنا هستند، با زبانی شیرین به تعریف داستان می‌پردازند و بقیه در سکوت گوش می‌دهند و ضمن لذت بردن مطالب مفیدی را می‌آموزند.
نمونه‌هایی از این داستان‌های کهن را می‌توان در سنت‌های مردم قزوین، خوزستان و کهگیلویه و بویراحمد یافت.
– در قزوین «افسانه ننه سرما» محبوبیت دارد. با شروع زمستان حکومت ننه سرما بر طبیعت آغاز می‌شود و تا فرا رسیدن بهار و آمدن عمو نوروز ادامه می‌یابد. قطرات باران در شب یلدا را به اشک ننه سرما، باریدن تگرگ در این شب را، به پاره شدن گردنبند مروارید ننه سرما و باریدن برف را به مشغول بودن ننه سرما به بیرون ریختن پنبه‌های لحافش تعبیر می‌کنند.
– در خوزستان افسانه «قارون» روایت می‌شود، هیزم‌شکنی به نام قارون، با طلوع سپیده در شب یلدا، به خانواده‌های فقیر چوب، هدیه می‌دهد تا در شروع زمستان از سرما در امان باشند. چوب‌ها تبدیل به طلا می‌شوند و خانواده‌های فقیر، ثروتمند می‌شوند.
– در زبان مردم کهگیلویه و بویراحمد، به بیان افسانه‌های طولانی، «متیل‌خوانی» می‌گویند. یکی از این متیل‌ها، داستان دو برادر به نام‌های «احمعیل» و «مهمعیل» است که به توصیه مادرشان به قله کوهی می‌روند و آتشی که در دست دارند و به آن «چلوس» می‌گویند را با تمام قدرت به هوا پرتاب می‌کنند. اگر آتش در بازگشت روی خشکی بیفتد، زمستانی سخت در پیش است که زیان‌های فراوان به کشاورزان و دامداران خواهد داشت و اگر روی دریا بیفتد، زمستانی پربارش و پربرکت در پیش است که باعث رونق کشاورزی خواهد شد.
حافظ‌خوانی و شاهنامه‌خوانی
رسم دلپذیر دیگر شب یلدا، حافظ‌خوانی و تفأل به حافظ است. یک نفر از جمع، دیوان حافظ را برمی‌دارد و برای بقیه حاضران فال حافظ می‌گیرد. هر کس برای خودش نیت می‌کند و سپس دیوان حافظ گشوده می‌شود و نظر حافظ در مورد نیتش خوانده می‌شود و البته این برنامه، هیجان و شادی مخصوص خودش را به همراه دارد.
شاهنامه‌خوانی و نقالی در گذشته رواج داشته است، و امروزه این رسم بسیار کم‌رنگ شده و تعداد کمی از خانواده‌ها با شنیدن داستان‌های شاهنامه شب یلدا را می‌گذرانند.
یلدا برون
این مراسم مخصوص خانواده‌هایی است که تازه‌عروسی دارند که هنوز به خانه داماد نرفته است. خانواده داماد با هدایا و میوه‌های تزیین‌شده یلدایی به خانه عروس خانم می‌روند و اوقات خوشی را با هم سپری می‌کنند.
مواردی که بیان شد در واقع اصلی‌ترین سنت‌هایی است که ایرانیان به آن پایبند هستند، اما اقوام مختلف سنت‌های خاصی هم دارند که در کنار این موارد انجام می‌دهند و از آن لذت می‌برند.
آداب و رسوم شب یلدا در اقوام مختلف
بیشترین تفاوتی که بین اقوام مختلف در برگزاری مراسم یلدا مشاهده می‌شود در مورد اقلام خوراکی است که در پذیرایی‌ها و سفره شام از آن استفاده می‌کنند. مثلاً
– در کردستان، دلمه و نان سنگک
– در کرمانشاه، آجیل مشکل‌گشا، نان برنجی، شیرینی پنجره‌ای، کاک و راحت الحلقوم
– در گلستان، میوه‌های جنگلی و شیرینی‌هایی همچون کسمک
– در مازندران، غذاهای محلی مثل پلو با ماهی یا اردک یا مرغ، فسنجان با اردک یا مرغ و کوکو سبزی
– در شیراز، خرما، رنگینک و ارده شیره و کلم‌پلو و هویج‌پلو
– در خوزستان، خرما و ارده و قلیه ماهی
– در سفره یلدا و شام مردم استفاده می‌شود.
– مردم کهگیلویه و بویر احمد رسم زیبایی به نام «کاسه بهره» دارند که در آن برای همسایه‌های فقیر خود غذا می‌برند. همچنین با آرزوی داشتن زمستانی پربارش، در ظرف‌های بزرگ آش محلی می‌پزند و بین مردم پخش می‌کنند. غذاهای محلی این خطه از کشور عبارت است از: آش دووا، شیر برنج، آش کارده، شله بادام و شله ماش که بسته به سلیقه خانواده‌ها زینت‌بخش سفره یلدا می‌شود.
– در آداب و رسوم یلدایی مردم خراسان، تهیه و خوردن «شیرینی کف» که به صورت گروهی انجام می‌شود، طرفداران زیادی دارد. تهیه گیاه «چوبک»، جدا کردن ریشه آن، خیساندن و چند بار جوشاندن ریشه، ریختن آن در ظرف سفالی به نام «تغار» و روی حرارت قرار دادن آن، هم زدن مداوم آن به وسیله چوب‌های نازک درخت انار تا اینکه سفت شود و بافتی گز مانند پیدا کند و در پایان ترکیب آن با شیره یا شکر و تزیین «شیرینی کف» با مغز پسته یا گردو و نوش جان کردنش تماماً کاری گروهی است که همکاری مردم در تمام سنین را می‌طلبد.
– در آداب یلدایی مردم همدان «فال سوزن» وجود دارد. زنی سالمند شعرهایی را پیاپی می‌خواند، دختربچه‌ای بعد از پایان هر شعر، روی یک پارچه آب ندیده و دوخته نشده، سوزن می‌زند. حاضران در دل نیت می‌کنند و شعرها را به ترتیب به عنوان فالشان در نظر می‌گیرند.
– در خطه لرستان، جوانان و نوجوانان در شب یلدا به پشت‌بام می‌روند و با خواندن اشعار مخصوص و پرت کردن شال یا چادر به خانه همسایه، تقاضای دریافت میوه، شیرینی و آجیل می‌کنند.
جمع‌بندی
مراسم شب یلدا در اقوام مختلف ایرانی با اندکی تفاوت برگزار می‌شود. چیزی که بین همه آنها مشترک و باارزش است تأکید به در کنار هم بودن، محبت، یکرنگی، همدلی، همکاری و رفع نیازهای یکدیگر است و همین امر باعث ماندگاری این آداب و رسوم بین مردم این سرزمین شده است.
