تاریخچه و فرهنگ بومی لرستان

تحقیق درباره آداب و رسوم، ادبیات و فرهنگ قومی و بومی استان لرستان

همه چیز درمورد لرستان و مرسم‌ها، پوشش و گویش

استان لرستان یکی از استان‌های غربی ایران است. این استان ۲۸٫۲۹۴ کیلومتر مربع مساحت و بیش از یک میلیون و هفتصد و پنجاه و چهار هزار نفر جمعیت دارد. نرخ بیکاری در لرستان با ۲۰٫۲ درصد بالاترین نرخ بیکاری در ایران است. این استان سیزدهمین استان ایران از نظر جمعیت می‌باشد و یکی از استان‌های پرجمعیت ایران به شمار می‌رود. خرم‌آباد مرکز استان است. طبق آمار سال ۱۳۸۵، خرم‌آباد بیستمین شهر بزرگ کشور است. لرستان سرزمینی کوهستانی است و غیر از چند دشت محدود، سراسر آن را کوههای زاگرس پوشانده‌است. اشترانکوه با ۴۱۵۰ متر ارتفاع بلندترین نقطه استان واقع در حدفاصل شهرستان های دورود ، ازنا و الیگودرز ، و پست‌ترین نقطه آن در جنوبی‌ترین ناحیه استان واقع شده و حدود ۵۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد.

بر اساس یافته‌های باستان شناسی این منطقه یکی از نخستین سکونتگاه‌های قدیمی بشر است و مفرغ لرستان از شهرت باستان‌شناسی زیادی برخوردار است. لرستان تنها استان ایران است که به دلیل اهمیت فوق‌العاده تاریخی یکی از ۴ بخش اصلی موزه ملی ایران را به خود اختصاص داده‌است. این ۴ بخش اصلی عبارتند از پیش از تاریخ، تاریخی و لرستان، دوران اسلامی، مهر و سکه. استان لرستان سومین استان پر آب کشور است و ۱۲ درصد آبهای کشور را در اختیار دارد. این استان علی‌رغم غیرمرزی بودن خسارت‌های بسیاری در جریان جنگ ایران و عراق متحمل شده‌است.

آداب و رسوم مردم استان لرستان

اقوام و طوایفی که در ایران زندگی می کنند، در عین تنوع آداب و رسوم، دارای وحدت، انسجام و یکپارچگی هستند. هر یک از این اقوام ضمن متجلّی کردن هنر، فرهنگ و تمدن این سرزمین، ویژگی های خاص خود را دارند که آنها را از دیگران متمایز کرده و به آنان هویت خاصی بخشیده است.

فرهنگ قوم لر یکی از بارزترین و اصیل ترین بخش ها از گنجینهٔ فرهنگ ایرانی به شمار می رود. مردم لرستان در مناطق مختلف به لحاظ گویش، شرایط جغرافیایی و دیگر شرایط، خصوصیات فرهنگی خاص خود را یافته اند. لرستان از نظر دیرینه شناسی و پژوهش های باستان شناسی، یکی از کهن ترین پایگاه های زیستی و آفرین ش های فرهنگی در جهان است و آثاری که از عصر پارینه سنگی تا دورهٔ نوسنگی به دست آمده است. گواه این امر می باشد.

 

مراسم سوگ و سوگواری

مراسم سوگ و سوگواری را در استان پُرس یا چَمر می نامند. واژهٔ پرس ریشهٔ اوستایی دارد؛ زیرا زرتشتیان ایران مراسم سوگ را پُرسه می گویند. مردم استان در مراحل مختلف سوگواری خویشاوندان، همسایگان و آشنایان، شرکت و حضور فعّالانه داشته و دارند. این مشارکت دارای کارکرد روانی و اجتماعی است.

دلجویی و احساس همدردی با بازماندگان موجب کاهش رنج و مصیبت آنان می گردد. از طرفی نیز موجب همبستگی و یکپارچگی هر چه بیشتر واحدهای اجتماع محلی می شود و دارای کارکرد اقتصادی نیز است؛ چرا که افراد با کمک های مالی خود نقدی و غیر نقدی، به بازماندگان کمک می کنند تا به روال عادی زندگی برگردند.

مراسم و آیین های نوروزی

چند جشن باستانی در لرستان برگزار می شود که یکی از آ نها جشن نوروز است. از نخستین روز های اسفند مردم آماده برگزاری نوروز می شوند. خانه تکانی، سفید کاری و رنگ آمیزی خانه، شست وشوی فرش و وسایل زندگی و تهیهٔ لباس نو حرکت پر شوری است که رسیدن نوروز را نوید می دهد. برخی از آیین های نوروزی در لرستان عبارتند از: سبزهٔ نوروزی، جمعهٔ آخر سال، اَلَفه، برات، چهار شنبه سوری، سفرهٔ هفت سین، دید و بازدید نوروزی، نوعید و سیزده به در.

شب یلدا (شُو چِله)

مردم لرستان هرسال طولانی ترین شب سال را با آداب و رسوم ویژه ای سپری می کنند. بعضی از غذا های مخصوص مردم در این شب کباب بوقلمون و گوسفند، سبزی پلو با ماهی و خورش سبزی است. آجیل مخصوص این شب، « گَنم شیر » می باشد. ترکیب آن، گندمی است که قبلا در شیر خیسانده، زردچوبه و نمک به آن اضافه شده، روی تابه برشته و با مغز گردو، پسته، کنجد، شاه دانه و کشمش مخلوط شده است. مردم در این شب در خانهٔ بزرگان جمع می شوند و به خواندن دیوان حافظ و تفأل به آن، خواندن فال « چِل سِرو » و شاهنامه می پردازند. شاهنامه خوانی از رسوم قدیمی است که علاوه بر شب یلدا در تمام طول سال اجرا می شود.

مهم ترین کارکردهای اجتماعی شاهنامه خوانی عبارت اند از: سرگرمی و پر کردن اوقات فراغت، ایجاد همبستگی ملی، انتقال فرهنگ ملی، برانگیختن احساسات رزمی و همچنین روحیهٔ شعر و شاعری، تأثیر مهم آن در گسترش روحیهٔ پهلوانی و جوان مردی و گسترش زبان فارسی است.

دین و مذهب در لرستان

بر اساس بررسی های انجام شده، لرستان یکی از کهن دیارانی است که در بستر تاریخ، مردمانش باورهای آیینی متفاوتی داشته اند. پژوهش گران عقیده دارند که نوعی تداوم و پیوستگی دینی و اعتقادی در میان ساکنان لرستان در طول تاریخ وجود دارد، که این امر، بسیار مهم و در خور توجّه است. مردم لرستان قبل از ورود اسلام به ایران به دین زرتشتی گرایش داشتند و با ورود اسلام، دین اسلام و مذهب تشیع را پذیرفتند. مذهب مردم لرستان شیعه دوازده امامی است.

نان و انواع آن در لرستان

گوناگونی، انگیزه و شیوه های پخت و مصرف نان در لرستان از گذشته های دور معمول بوده که به تدریج تهیهٔ برخی از آ نها فراموش شده است. در این جا گزارش کوتاهی دربارهٔ انواع آن می آوریم.

فَتیره

نانی است که در مواقع ضروری و فوری پخته می شود. خمیر این نان از آرد گندم است و بدون مایهٔ خمیر درست می شود .

کَلگ

نانی است که از بلوط فراهم می شود. در گذشته در بعضی از مناطق به دلیل نداشتن گندم، جو و ذرت و فقر مادی، از این نان استفاده می کردند. خاصیت این نان سیری دراز مدت و مقوی بودن آن است.

نان توه ای (ساجی)

خمیر آن از آرد گندم است و با مایهٔ خمیر درست می شود. پس از آماده شدن خمیر، به وسیلهٔ تووه دو رویه نان را می پزند و سپس برای خشک کردن یا بیشتر پختن، جلوی شعله یا « ورتوه » قرار می دهند .این نوع نان دارای سبوس نرم است و امروزه در مناطق روستایی پخته می شود. گر چه بیشتر نان ها با تووه یا ساج درست می شوند، اما این نان به این نام مشهور است.

نان جو

خمیر آن از آرد جو تهیه می شود، پختن آن تابه ای است و سبوس آن کمی بیشتر است.

گردَه

از آرد گندم و بدون مایه خمیر تهیه می شود و اغلب در آسیاب ها و یا برای توشهٔ سفر پخته می شود. خمیر گرده سفت است و مقداری پیاز نیز به آن اضافه می کنند. قطر گرده معمولا ۷ تا ۸ سانتی متر است و بر گردهٔ مسافرتی، زردچوبه، زیره و رازیانه هم اضافه می کنند.

قُرصَه

نانی است که از ذرت درست می شود. خمیر آن بدون مایه است و معمولاً با کره خورده می شود.

چِزنَک

از آرد گندم خمیری بدون مایه و شل تر از خمیر معمولی درست می شود که به آن زیره، رازیانه و زردچوبه هم اضافه می شود، چزنک را گرم تکه تکه می کنند و در داخل ظرفی می ریزند و روی آن روغن حیوانی، عسل یا شیره انگور اضافه کرده، می خورند.

نان تیری

این نان در آیین سوگ مردگان پخته می شود و خمیر آن از آرد گندم است و وجه تسمیهٔ آن این بود که چونه های خمیر، به وسیلهٔ چوبی به نام « تیر » پهن نازک می شد و سپس آن را روی تووه یا ساج می انداختند تا پخته شود.

بُرساق

نانی است که خمیر آن از آرد گندم و شیر با اضافه کردن زردچوبه، زیره و رازیانه درست می شود و خمیر آن سفت تر از خمیر معمولی است، خمیر را به شکل و اندازه تخم مرغ در می آورند و در روغن حیوانی سرخ می کنند.

کلوا

خمیر آن شبیه به برساق است. ولی به هنگام پختن خمیر آن را به صورت قرص های گرد، پهن می کنند و یا در تنور می پزند و یا به گودی ساج می چسبانند و بر روی آتش گل انداخته بدون شعله می گذارند تا پخته شود.

کاک

نانی است که خمیر آن با شربت شکر، آرد گندم و کمی گلاب و بدون مایهٔ خمیر درست می شود.

موسیقی در لرستان

موسیقی پدیده ای جهان شمول است، به طوری که هیچ قوم و جامعه ای بدون موسیقی وجود ندارد. بدون تردید موسیقی جزیی از فرهنگ هر جامعه را تشکیل می دهد. و از این رو می توان گفت؛ این پدیده همانند زبان و دیگر عناصر فرهنگی جزیی جداناپذیر از زندگی انسان به شمار می آید. موسیقی با توجه به ابعاد آن، یعنی موسیقی آوازی و سازی چون تار و پود در زندگی مردم تنیده شده است.

نوای موسیقی و نغمه های شاد در جشن عروسی، نوای تنبور در مراسم دینی، نوحه خوانی در مراسم تاسوعا و عاشورا، سرودن لالایی توسط مادران، مویه سرایی هنگام مرگ عزیزان، همه حاکی از نقش موسیقی در ابعاد گوناگون زندگی مردم لرستان است.

موسیقی لرستان از سرچشمه های موسیقی ردیف و ردیف نوازی است که بخش مهم آن از طریق کمانچه و کمانچه نوازی محلی بر موسیقی رسمی ایران نیز تأثیر گذاشته است. موسیقی محلی لرستان چندان ناشناخته نیست؛ ولی برخلاف بسیاری از موسیقی های نواحی دیگر ایران، از حیث مقامات محدود است و معمولاًَ در دستگاه ماهور اجرا می شود. موسیقی لری از لحاظ اجرایی ظریف و پیچیده است، غنای مفهومی والایی داشته و معمولا جنبه سلحشوری و حماسی دارد.

موسیقی لرستان از نظر محتوایی و موضوعی به هفت نوع تقسیم می شود که عبارت اند از:

موسیقی و ترانه های حماسی و رزمی؛ که بیانگر ارزش های حماسی و رزمی اند (دایه دایه، کرمی) و یا مقام های موسیقی بدون کلامی که در رزم گاه و مسابقه به کار می رفته است.
موسیقی و ترانه های سوگواری؛ بیشتر جنبه آیینی داشته و در مراسم عزاداری از روزگار کهن تا کنون کاربرد فراوانی داشته است. ( چمرونه پاکتلی و … )
موسیقی و ترانه های فصول؛ که مناسب فصول مختلف سال بوده است.

موسیقی و ترانه های کار؛ به منظور سهولت و تسریع در کار به صورت فردی و دسته جمعی خوانده می شد. مثل ترانه های گل درو، هوله، مشک زنی و …
موسیقی و ترانه های عاشقانه؛ در وصال یا فراق معشوق (الیسونه ساری خانی و …)
موسیقی و ترانه های طنز؛ اغلب به صورت فی البداهه و در قالب هجو شخص یا موضوع یا مکانی سروده می شده.
موسیقی و سروده های مذهبی؛ جنبهٔ عرفانی و اعتقادی داشته و در مراسم مذهبی استفاده می شده است.

پوشش سنتی مردم لرستان

پوشش سنتی مُعرّف کار، اندیشه، سلیقه، محیط و زندگی مردم است. یکی از جلوه های بارز فرهنگ مادی در میان مردم لرستان پوشش سنتی با وقار متناسب با آب و هوای استان است که تنوع رنگ ها از مهم ترین ویژگی های آن می باشد.

پوشش مردان

۱ شال، پارچهٔ بلند سفیدی از جنس چلوار است که به دور کمر می پیچند.
۲ ستره، قبایی مخصوص است.
۳ کلاه نمدی
۴ کَپنَک یا فرجی، یک نوع قبای پشمی محکم است.
۵ گیوه، روی آن بافته شده از نخ تابیده و زیر آن لاستیک ضخیم و محکم است و بعضی مواقع از چرم هم استفاده می کرده اند. نوع خاصی از آن به آژیه معروف است.

در مناطق شرقی استان یک نوع قبا که معروف به « چوخا » است، می پوشند، که لباسی زیبا و موقر است. شلوار سنتی این مناطق مانند بختیاری ها ست اما کلاه نمدی آنان با سایر مناطق استان فرق دارد.

پوشش زنان

۱ پیراهن آزاد و بلند بدون یقه ۲ کلنجه؛ جلیقهٔ یراق دوزی شده که در بسیاری از موارد آن را سکه دوزی و تزیین می کرده اند ۳ تره؛ پارچهٔ ابریشمین مخصوص که به سر می بندند. نوع خاصی از آن با نام « گُل ونی » معروف است. ۴ کفش؛ زنان معمولا مثل مردان از گیوه یا آژیه استفاده می کرده اند.

سرگرمی ها و بازی های محلی

بازی های محلی، مجموعه ای از باورهای فرهنگی یک قوم را در دل خود به امانت دارد. احیای این بازی ها علاوه بر سرگرمی سالم و بدون هزینه، احیای رفتارهای دسته جمعی و تمرین زندگی جمعی است. نزدیک به صد نوع بازی ورزشی سنتی در محدودهٔ وسیعی از استان در بین مردم وجود دارد و موجب تهذیب نفس، ایجاد روحیهٔ سالم و پر نشاط، ایجاد صمیمیت، همبستگی، و خلق و خوی دلاوری و پهلوانی در منطقه شده است. بعضی از این بازی ها عبارت اند از: دال پلو، کلاورونکی، کمربند بازی، قلاپر، دادا گُسنمه، گرگ
بازی، قاوو، چال پشکلی، دارو دارو، قاچو، تنور، ققاچ و … .

صنایع دستی لرستان

صنایع دستی به آن دسته از صنایع اطلاق می شود که تمام یا قسمتی از مراحل ساخت فراورده های آن با دست انجام می گیرد و در چارچوب فرهنگ و بینش های فلسفی، ذوق و هنر انسان های هر منطقه، با توجه به میراث های قومی آن ساخته و پرداخته می شود. قسمت قابل ملاحظه ای از صنایع دستی استان از قبیل قالی، انواع گلیم، گبه و زیلو، هنری کاربردی است که بیش تر توسط زنان و در مناطق روستایی و عشایری تولید می شود.

مهم ترین صنایع دستی استان عبارت اند از:

۱ بافته های داری؛ قالی، گبه، گلیم
۲ دست بافته های دستگاهی؛ جاجیم، ماشته، انواع پارچه
۳ هنرهای فلزی؛ ورشو سازی، قلم زنی، مسگری، قفل سازی، جواهر سازی
۴ هنرهای مرتبط با چوب؛ خراطی، مشبک کاری، درودگری، سازهای سنتی، معرق کاری
۵ هنرهای مرتبط با سنگ؛ حجاری سنگ، حکاکی روی سنگ
۶ نمد مالی
۷ آبگینه

ورشوسازی: ورشوکاری که به دو صورت قل م زنی و حکاکی انجام می شود، یکی از صنایع دستی شهر بروجرد است که با استفاده از قلم و چکش خطوط و نقش های گوناگونی روی ورشو ثبت و حک می شود. سماور، گلاب پاش، ظروف غذاخوری، سینی و قوری از جمله مهم ترین آثار ورشویی می باشند، که توسط هنرمندان این دیار ساخته می شوند.

گلیم بافی: گلیم بافی از جمله دست بافته هایی است، که با استفاده از پشم های رنگارنگ به صورت تخت و بدون پُرز و اغلب به صورت زیرانداز تولید می شود. نقش های مورد استفاده در بافت گلیم با الهام از فرهنگ، اعتقادات و باورها و محیط پیرامون بافنده (طبیعت و زیبایی های آن)، به صورت ذهنی و به علت تکنیک بافت به شکل هندسی بافته می شود.

ادبیات بومی لرستان

زبان و گویش در لرستان

زبان مهم ترین وسیلهٔ ارتباط اجتماعی انسان ها، عامل مهم انتقال فرهنگ و یکی از مرزهایی است که در درون آن، یک هویت گروهی شکل می گیرد. هم چنین زبان، بارزترین ویژگی هویّت قومی و فرهنگی در میان جوامع انسانی است. هر زبان دارای گویش های مختلف است و هر گویش نیز می تواند دارای لهجه های گوناگون باشد. البته این تقسیم بندی ها گاه از حوزهٔ جغرافیایی فراتر می رود و تا حد یک فرهنگ و قوم گسترش می یابد.

لرستان را از نظر گویش به چهار منطقهٔ مجزّا می توان تقسیم کرد:

الف) منطقۀ لر نشین: شامل خرم آباد، پاپی، ویسیان، پلدختر، بالا گریوه، منطقهٔ سگوند، گریت، زاغه، رازان، چگنی و مناطقی از کوهدشت.
ب) منطقۀ لک نشین: شامل چغلوندی، الشتر، نورآباد، سر طرهان، قسمتی از کوهدشت و بخشی از دشت سیلاخور.
ج) منطقۀ بختیاری: شامل الیگودرز، شول آباد، بَزنوید، ززو ماهرو، بخش هایی از دورود و ازنا.
د) منطقۀ بروجردی نشین: شامل بروجرد، اشترینان، قسمت هایی از دشت سیلاخور و قسمت هایی از دورود و ازنا. انبوهی از واژه هایی که در فرهنگ لری موجوداست، چنان غنی و پر مفهوم اند که برای برگردان آ نها به زبان فارسی، باید آ نها را تعریف کرد؛ زیرا معادل این واژه ها در زبان فارسی وجود ندارد.

ضرب المثل های لرستان

ضرب المثل ها، کنایه ها و اصطلاحات علاوه بر ساختار واژگانی و ریشهٔ آ نها، به نوعی نشان دهندهٔ فرهنگ یک قوم اند؛ بدین مفهوم که با تجزیه و تحلیل آ نها (در هر زمانی ) می توان فرهنگ و تفکر آن قوم را ( در برهه) بررسی کرد. ضرب المثل ها گذشته های دور را با امروز پیوند می دهند و کارکرد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دارند.

گویش های گوناگون، بر اساس قومیت هایی که بدان ها تکلم می کنند، با توجه به موقعیت فرهنگی، جغرافیایی، اجتماعی و طبیعی شان، ضرب المثل های خاص خود را دارند، که براساس پیش زمینه ها، داستان ها، موقعیت ها و اتّفاقات خاص پدید آمده اند، به گونه ای که اگر پیش زمینهٔ بعضی از ضرب المثل ها درست تشخیص داده نشود، نمی توان به عمق و کنه معنای واقعی آنها دست یافت.

آهَی گُلَی آسونه، دینگِلی دینگوِس سخته
اَر اِخوی بینی زِنِ پَرچَلِه یا نه، بِه گوزَکِس سَیل کُن
اَفتَو زَی هَمُچو کِه دِلِ دُز اِخواست
اَلسِ کار پدره، که مادر رهگذره
باد اَوُرد، خدا داد به هوشه چین
بِجور جاتِه بِنِه پاتِه
بَختُم، بَختِه دامِه، کَوشا کُهنِه دام بِه پامِه
بِد اَر تَهلِه، سایِس شیرینه
پیا که مال نداره، وا نشینه به سآ بَردِ گپ
تاپو گِلی
تَش بِ دی
تیلی که تخم ناد، هُمدا داسِه

پیشنهادی: درباره فرهنگ بومی سایر استان‌های ایران بیشتر بخوانید