دانشچی پورتال جامع تحقیق و مقاله، مطالب علمی و هنری ، وبگردی و…
همه چیز در مورد معنی تمثیل
در این پست از دانشچی با معنی تمثیل و کاربرد آن آشنا می‌شوید با ما همراه باشید.
معنی تمثیل چیست؟
تمثیل در لغت به معنی «مثال‌آوردن»، «مانندکردن» و «تشبیه‌کردن» است و در اصطلاح ادبی، مثالی را که در آن اشاره‌ای به مطلب مورد بحث وجود داشته باشد به عنوان نمونه و شاهد ذکر کردن است.
به عبارت دیگر توصیف چیزی تحت پوشش چیز دیگر را تمثیل می‌گویند.
در اصطلاح حقوق نیز سرایت امری به امر دیگر به‌خاطر مشابهتی که بین آنها وجود دارد را تمثیل می‌گویند.
آرایه ادبی تمثیل چه کاربردی دارد؟
شاعر و نویسنده برای بیان بهتر، آسان‌تر و واضح‌تر مقصود خود از آرایه تمثیل استفاده می‌کند. هنرمند خوش‌ذوق برای تأکید و تأیید سخنش و همچنین برای بیان احساسات و تجربه‌های مشترکش با دیگر انسان‌ها از تمثیل استفاده می‌کند، چراکه تمثیل زبان مشترک فرهنگ‌ها و انسان‌ها است.
انواع تمثیل در ادبیات
تمثیل دو نوع است: ارسال المثل و اسلوب معادله
۱- ارسال المثل
ارسال المثل تمثیلی است که در آن از ضرب‌المثل استفاده شده باشد.
مثال:
هر گَه که دل به عشق دهی خوش دمی بود
در کارِ خیر حاجتِ هیچ استخاره نیست
حافظ در مصراع دوم این بیت از ضرب‌المثل استفاده کرده پس از آرایه تمثیل از نوع ارسال المثل بهره برده است.
۲- اسلوب معادله
اسلوب معادله تمثیلی است که در هر مصراع بیت، موضوعی به‌طور مستقل و کامل بیان شده و امکان جابه‌جاکردن دو مصراع یک بیت وجود دارد بدون اینکه خللی در معنی بیت به‌وجود آید.
مثال:
در سخن‌گفتن خطای جاهلان پیدا شود
تیر کج چون از کمان بیرون رود رسوا شود
صائب تبریزی در هر مصراع این بیت یک موضوع کامل را بیان کرده در حالی که به هم مرتبط هستند و فهم معنای مورد نظر شاعر را برای مخاطب ساده‌تر می‌کند.
فرق تمثیل و ارسال المثل
تفاوت ارسال المثل و تمثیل در این است که هر ارسال المثلی تمثیل است ولی هر تمثیلی لزوماً ارسال المثل نیست چون ممکن است در آن از ضرب‌المثل استفاده نشده باشد ولی دارای مثالی است که مطلب را برای مخاطب واضح‌تر می‌کند.
فرق تمثیل و تلمیح
در تمثیل برای بیان روشن‌تر موضوع مثالی ذکر می‌شود ولی در تلمیح به داستان، حدیث، ضرب‌المثل و… با آوردن کلمه یا جمله‌ای خاص اشاره‌ای ظریف می‌شود.
مثال:
پدرم روضه رضوان به دو گندم بفروخت
من چرا مُلکِ جهان را به جوی نفروشم؟
حافظ در این بیت به داستان قرآنی خوردن حضرت آدم علیه‌السلام از میوه ممنوعه و رانده شدنش از بهشت اشاره دارد، پس در این بیت آرایه تلمیح به‌کار رفته است.
اما در این بیت:
دل من نه مرد آنست که با غمش برآید
مگسی کجا تواند که بیفکند عقابی
سعدی در مصراع دوم این بیت از ضرب‌المثل استفاده کرده، پس این بیت دارای آرایه تمثیل از نوع ارسال المثل است.
فرق تمثیل و تشبیه
آرایه تمثیل نوعی از تشبیه است چون هر دو شباهت بین دو چیز را بیان می‌کنند؛ پس هر تمثیلی، تشبیه است ولی ممکن است تشبیه، تمثیل نباشد.
تفاوت بین تشبیه و تمثیل را می‌توان اینگونه بیان کرد:
در تشبیه مشابهت چیزی با چیز دیگر بیان می‌شود مثل تشبیه مردم دانا به زر و طلا و تشبیه بزرگ‌زاده نادان به سکه‌ای که فقط در یک منطقه ارزش دارد در این ابیات از سعدی:
وجود مردم دانا مثال زر طلی است
که هر کجا برود قدر و قیمتش دانند
بزرگ‌زاده نادان به شَهرَوا ماند
که در دیار غریبش به هیچ نستانند
توضیح: طلی، به معنی طلا و شَهرَوا سکه‌ای را می‌گویند که فقط در همان شهری که ضرب شده ارزش دارد.
یا تشبیه چهره زیبای معشوق به باغ و گلستان و تشبیه سخنان شیرین به قند در این بیت از مولانا:
بنمای رخ که باغ و گلستانم آرزوست
بگشای لب که قند فراوانم آرزوست
اما تمثیل نوعی از تشبیه است که در آن حالتی خاص که از ارتباط چند چیز حاصل شده به حالتی خاص که از ارتباط چند چیز دیگر حاصل می‌شود تشبیه می‌شود، مثل این بیت:
دل سنگین تو را اشک من آورد به راه
سنگ را سیل تواند به لب دریا برد
حافظ در این بیت حالت دل سنگ و سخت معشوق که تنها با اشک عاشق ممکن است تکان بخورد و تسلیم شود را به حالت سنگ صحرا که تنها سیل می‌تواند آن را تکان دهد و به لب دریا برساند، تشبیه کرده و از آرایه تمثیل استفاده کرده است.
یا بیتی از صائب تبریزی که می‌گوید:
سبک‌مغزی کز اسباب جهان بر خویش می‌بالد
چو حمالی است کز بار گران بر خویش می‌بالد
در این بیت بالیدن به داشتن مال و قدرت دنیایی که فناشدنی هستند را مثل حمالی که به خاطر بار سنگینی که بر دوش دارد به خود می‌بالد در حالی که مال دیگری را حمل می‌کند دانسته است.
تمثیل در شعر حافظ
در این ابیات حافظ از تمثیل استفاده کرده است:
ز عشقِ ناتمامِ ما جمالِ یار، مُستَغنی است
به آب و رنگ و خال و خط، چه حاجت روی زیبا را؟
من اگر نیکم و گر بد تو برو خود را باش
هر کسی آن دِرَوَد عاقبتِ کار، که کِشت
در خَمِ زلف تو آن خالِ سیه دانی چیست؟
نقطه دوده که در حلقه جیم افتادست
مرا به کَشتیِ باده درافکن ای ساقی
که گفته‌اند نِکویی کن و در آب انداز
مثال برای تمثیل در شعر
در آیه ۵ سوره مبارکه جمعه از آرایه تمثیل استفاده شده است:
«مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا…»
ترجمه: «توصیف کسانی که بر آنان تکلیف شده به تورات عمل کنند و عمل نمی‌کنند، مانند درازگوشی است که کتاب‌هایی را حمل می‌کند [بدون اینکه فهم و آگاهی در زمینه محتویات آن داشته باشد]…»
✽✽✽
از مکافات عمل غافل مشو
صامت بروجردی
✽✽✽
چو آب آمد تیمم نیست در کار
چو روز آمد چراغ از پیش بردار
شیخ محمود شبستری
✽✽✽
سایه حق بر سر بنده بود
عاقبت جوینده یابنده بود
مولانا
✽✽✽
می‌شود قدر سخن‌سنجان پس از رفتن پدید
جای بلبل در چمن، فصل خزان پیدا شود
صائب تبریزی
✽✽✽
نوش‌دارویی و بعد از مرگ سهراب آمدی
سنگ‌دل این زودتر می‌خواستی حالا چرا؟
✽✽✽
عقل در شرحش چو خر در گل بخفت
شرح عشق و عاشقی هم عشق گفت
آفتاب آمد دلیل آفتاب
گر دلیلت باید از وی رو متاب
مولانا
مطالب دانستنی بیشتری بخوانید
