تشبیه چیست؟ به همراه مثال

همه چیز در مورد آرایه تشبیه 

تشبیه در لغت به معنی مانندکردن و چیزی را به چیزی دیگر شبیه‌کردن می‌باشد. تشبیه در اصطلاح ادبیات، وصف چیزی به چیز دیگری که با آن صفت مشترکی دارد با اغراق است.

ارکان تشبیه چیست؟ با مثال

آرایه تشبیه دارای چهار رکن است:

مشبه: کلمه‌ای است که به چیزی تشبیه می‌شود.

مشبهٌ‌به: کلمه‌ای است که به مشبه تشبیه می‌شود.

وجه شبه: صفت و ویژگی مشترک بین مشبه و مشبهٌ‌به است.

ادات تشبیه: کلمه‌ای است که اجزای تشبیه را به هم مرتبط می‌کند. پرکاربردترین ادوات تشبیه عبارتند از: مثلِ، مثالِ، همانندِ، مانندِ، شبیه، چون، چو، همچو، همچون، نظیر، به‌سانِ، به کردار، گفتی، پنداری، گویی و…

مثال برای آرایه تشبیه :

شهید همچون شمعی است که می‌سوزد و کشور را از هجوم دشمن حفظ می‌کند.

مشبه: شهید

مشبهٌ‌به: شمع

وجه شبه: سوختن

ادات تشبیه: همچون

نکات

– وجود مشبه و مشبهٌ‌به در تشبیه الزامی است، چون بدون آنها تشبیه تشکیل نمی‌شود؛ اما وجه شبه و ادات تشبیه ممکن است حذف شود. تشبیهی که بعضی ارکان آن حذف شده باشد، ارزش ادبی بیشتری دارد.

– واژه‌ای که قرار است در نقش مشبهٌ‌به قرار گیرد، باید قوی‌تر و معروف‌تر از مشبه باشد تا بتواند مطلب مورد نظر نویسنده را برای مخاطب واضح‌تر و متن را از نظر ادبی، زیباتر و دلپذیرتر کند.

– «چو» و «چون» اگر در جمله معنای «مانند» و «مثل» را بدهند، ادات تشبیه هستند.

انواع تشبیه با مثال

برای آرایه تشبیه از جهات مختلف، انواع مختلفی ذکر شده است.

انواع تشبیه براساس حذف یا عدم حذف بعضی از ارکان تشبیه

۱- مرسل (صریح) و مؤکد (بالکنایه یا محذوف الأدات) : تشبیهی که ادات تشبیه در آن ذکر شود، «تشبیه مرسل یا صریح» و تشبیهی که ادات تشبیه در آن حذف شود، «تشبیه مؤکد یا بالکنایه یا محذوف الأدات» است.

مثال:

صورت او همچون ماه درخشان است. (ادات تشبیه یعنی «همچون»، ذکر شده است)

صورت او ماه درخشان است. (ادات تشبیه، حذف شده است)

۲- مفصل و مجمل: تشبیهی که در آن وجه شبه ذکر شود، «تشبیه مفصل» و تشبیهی که در آن وجه شبه حذف شود، «تشبیه مجمل» است.

مثال:

صورت او همچون ماه درخشان است. (وجه شبه یعنی «درخشان» ذکر شده است)

صورت او همچون ماه است. (وجه شبه، حذف شده است)

۳- تشبیه بلیغ: تشبیهی است که وجه شبه و ادات تشبیه در آن حذف شده باشد. تشبیه بلیغ مؤثرترین و بهترین نوع تشبیه است که به دو نوع تقسیم می‌شود:

الف‌ـ تشبیه بلیغ اسنادی که در آن مشبهٌ‌به را به مشبه اسناد می‌دهند. مثال: کلام او نور است.

ب‌ـ اضافه تشبیهی که در آن مشبه یا مشبهٌ‌به به طرف دیگر اضافه می‌شود. مثال: مهد زمین، دریای محبت

نکته: روش ساده برای تشخیص اضافه تشبیهی این است که دو کلمه را جابه‌جا کرده و بین آنها کلمه «مانند» قرار دهیم و در پایان «است» اضافه کنیم، اگر جمله معنای درستی داشت اضافه تشبیهی است ولی اگر معنای درستی نداشت، اضافه استعاری است.

در مثال‌های بالا: «زمین مانند مهد است»، «محبت مانند دریاست» این جملات معنای درستی دارند، پس هر دو اضافه تشبیهی هستند.

انواع تشبیه براساس نوع مشبه و مشبهٌ‌به

مشبه و مشبهٌ‌به ممکن است حسی (یعنی قابل درک به وسیله حواس انسان) یا عقلی (یعنی غیرقابل درک به وسیله حواس انسان) یا غیرواقعی یا غیرموجود باشند. بر این اساس انواع تشبیه عبارتند از:

۱- تشبیه حسی به حسی:

مثال:

فلک چو چشمه آب و مه نو اندر وی

به‌سانِ ماهی زرین میان چشمه آب

عمعق بخاری

۲- تشبیه حسی به عقلی:

مثال: همچو عمر رفته امروزم فراموش از نظر…

نیما یوشیج (تشبیه من (حسی) به عمر رفته (عقلی))

۳- تشبیه عقلی به حسی:

مثال:

دیده اهلِ طمع به نعمتِ دنیا

پُر نشود همچنان که چاه به شبنم

سعدی (تشبیه طمعکاری اهل دنیا (عقلی) به پر نشدن چاه با شبنم (حسی))

۴- تشبیه عقلی به عقلی:

مثال:

مسیر تنفر مثل مسیر عشق پردرد و بی‌انتهاست.

(تشبیه مسیر تنفر (عقلی) به مسیر عشق (عقلی))

۵- تشبیه خیالی: این تشبیه از اجزایی تشکیل شده که محسوس هستند ولی وقتی در کنار هم قرار می‌گیرند غیرواقعی می‌باشند.

مثال:

در دل من چیزی است، مثل یک بیشه نور

سهراب سپهری («بیشه» و «نور» هر دو حسی هستند ولی ترکیبشان غیرواقعی است)

۶- تشبیه وهمی: یکی از اجزایش وجود خارجی ندارد.

مثال: دندان غول، دیو آهنین، چنگال دیو (غول و دیو وجود خارجی ندارند)

انواع دیگر تشبیه

برای تشبیه  انواع دیگری هم ذکر شده که عبارتند از:

۱- تشبیه مفرد: یک چیز به چیز دیگر تشبیه می‌شود.

مثال: لحن صدایش همچون حریر نرم و لطیف بود و دلم را گرم کرد.

(تشبیه «لحن صدایش» به «حریر» که هر دو مفرد هستند)

۲- تشبیه مرکب: چند چیز به چند چیز دیگر تشبیه می‌شوند.

مثال:

وان قطره باران که برافتد به گل سرخ

چون اشک عروسیست برافتاده به رخسار

منوچهری (تشبیه «افتادن قطره باران بر گل سرخ» به «اشک عروسی که بر رخسارش افتاده»)

۳- مفروق و ملفوف: اگر تشبیه چند مشبه داشته باشد و مشبهٌ‌به هرکدام پشت سر خودش آمده باشد، «تشبیه مفروق» و اگر چند مشبه داشته باشد که برای هرکدام یک مشبهٌ‌به جداگانه ذکر شده باشد، «تشبیه ملفوف» است.

مثال:

ساق چون پولاد و زانو چون کمان و پی چو زه

سم چو الماس و دلش چون آهن و تن همچو سنگ

منوچهری (تشبیه مفروق)

از عارض و روی و زلف داری

طاووس و بهشت و مار با هم

خاقانی (مشبه کلمات «عارض»، «روی» و «زلف» و مشبهٌ‌به هر کدام به ترتیب «طاووس»، «بهشت» و «مار» (تشبیه ملفوف))

۴- جمع و تسویه: اگر یک مشبه برای چند مشبهٌ‌به قرار گیرد، «تشبیه جمع» و اگر یک مشبهٌ‌به برای چند مشبه قرار گیرد، «تشبیه تسویه» است.

مثال:

لب توست یا چشمه کوثر است

عقیق است یا خود نی شکر است

سنایی (تشبیه جمع)

نقش خُوَرنَق است هم باغ و بوستان

فرش ستبرق است همه دشت و کوهسار

عمعق (تشبیه تسویه)

۵- مقلوب یا معکوس: یک بار مشبه به مشبهٌ‌به تشبیه می‌شود و یک بار برعکس می‌شود و مشبهٌ‌به به مشبه تشبیه می‌شود.

مثال:

دل من چون دهن تنگ بتان

دهن تنگ بتان چون دل من

۶- مضمر یا پنهان: تشبیه در ظاهر پیدا نیست ولی هدف نویسنده تشبیه بوده است.

من اختیار نکردم پس از تو یار دگر

به غیر گریه که آن هم به اختیارم نیست

شهریار (تشبیه گریه به یار)

۷- تشبیه تفضیل: مشبه را بر مشبهٌ‌به برتری می‌دهند.

در سرو رسیده‌ست ولیکن به حقیقت

از سرو گذشته‌ست که سیمین بدن است آن

سعدی

۸- تشبیه مشروط: مشبه با شرطی شبیه مشبهٌ‌به قرار می‌گیرد.

رخ او آفتاب است اگر آفتاب زر فشاند

معنی اغراق