تخلص چیست؟ به همراه مثال

همه چیز در مورد آرایه تخلص

تخلص در لغت به معنی «خلاص شدن» و «رهایی یافتن» و «گریز» می‌باشد.

معنی تخلص

تخلص در اصطلاح ادبیات دو معنی دارد:

۱- لقب یا نام هنری یا نام مستعاری است که شاعر برای خود انتخاب می‌کند و در بیت آخر شعر، آن را می‌آورد.

نکته: بیتی که شاعر تخلص خود را در آن ذکر کرده، «بیت تخلص» نامیده می‌شود.

۲- در قصیده، بیتی که ابتدای قصیده یا مقدمه یا تشبیب یا تغزل را به تنه اصلی و موضوع اصلی پیوند می‌دهد را «بیت تخلص» می‌نامند.

نکته: شاعری که با بیتی گیرا و مناسب، به روشی هنرمندانه ابتدای قصیده را به موضوع اصلی پیوند دهد، از «حسن تخلص» برخوردار است.

مثال:

سَرِ پیوند تو تنها نه دلِ حافظ راست

کیست آن کش سَرِ پیوند تو در خاطر نیست

✽✽✽

سعدی از آنجا که فهم اوست سخن گفت

ور نه کمال تو، وهم کی رسد آنجا؟

هدف از انتخاب تخلص

برای انتخاب تخلص و نام مستعار توسط شعرا می‌توان چند هدف بیان کرد:

۱- تخلص نامی کوتاه است که می‌توان آن را به آسانی در شعر بیان کرد.

۲- شاعر پیامش را به صورت مستقیم به مخاطب نگوید بلکه با بیان تخلص، پند و اندرز را به خود می‌دهد تا دیگران را ارشاد کند.

۳- تخلص مانند مهری است که شعر را به شاعرش منتسب می‌کند. بدین ترتیب هم مخاطب سراینده شعر را می‌شناسد و هم کسی نمی‌تواند شعر را به نام خود انتشار دهد.

۴- امکان دخل و تصرف در شعر دارای تخلص کم‌تر است. یکی از دلایلی که در شعر شاعرانی مانند خیام و فردوسی دخل و تصرف بسیار صورت گرفته است، نداشتن تخلص در شعر این دو شاعر بزرگوار است.

چگونگی انتخاب تخلص

نام هنری یا تخلص می‌تواند از نام خود شاعر، شهر زادگاه او، صفتی شایسته، صفتی خانوادگی، حرفه و شغل شاعر، نام استاد و مراد، اندیشه و جهان‌بینی شاعر و… گرفته شده باشد یا مربوط به ذوق و سلیقه او باشد.

در اینجا نام برخی شعرا، تخلصشان و دلیل انتخابشان را ذکر می‌کنیم:

عبیدالله زاکانی قزوینی، تخلص خود را «عبید» برگرفته از نام خودش قرار داد.

ابو عبدالله جعفر بن محمد سمرقندی چون زادگاهش روستای «بنج» از توابع «رودک» سمرقند بود تخلص «رودکی» را برای خود برگزید.

رشید الدین محمد ابن محمد عمری چون جثه کوچکی داشت، تخلص «وطواط» را برای خود انتخاب کرد. «وطواط» نام مرغی کوچک از جنس پرستو می‌باشد.

شمس الشعرا کمال الدین کاشانی از خاندان محتشم بود و به همین خاطر تخلص خود را «محتشم» قرار داد.

بابا فعانی شیرازی تخلص خود را «سکاکی» برگزید که نام یک حرفه یعنی کاردسازی است.

مولوی که نام استاد و مرادش شمس تبریزی بود، تخلص خود را «شمس» انتخاب کرد.

هوشنگ ابتهاج، تخلص خود را «ه.ا. سایه» و… انتخاب کرده‌ است.

و سید محمد حسین بهجت تبریزی، «شهریار» را برای تخلص خود برگزید.

چند نمونه تخلص

ندیدم خوشتر از شعر تو حافظ

به قرآنی که اندر سینه داری

✽✽✽

همّتِ حافظ و انفاسِ سحرخیزان بود

که ز بندِ غمِ ایّام نجاتم دادند

✽✽✽

ز مِهْربانیِ جانان طمع مَبُر حافظ

که نقشِ جور و نشانِ ستم نخواهد ماند

✽✽✽

باز مستان دل از آن گیسویِ مُشکین حافظ

زان که دیوانه همان بِه که بُوَد اندر بند

✽✽✽

سعدی این منزل ویران چه کنی جای تو نیست

رخت بربند که منزلگه احرار آنجاست

✽✽✽

سعدی غم نیستی ندارد

جان دادن عاشقان نجات است

✽✽✽

سعدی اگر عاشقی میل وصالت چراست

هر که دل دوست جست مصلحت خود نخواست

✽✽✽

ای شمس تبریزی بگو سر شهان شاه خو

بی حرف و صوت و رنگ و بو بی‌شمس کی تابد ضیا

✽✽✽

از تبریز شمس دین روی نمود عاشقان

ای که هزار آفرین بر مه و آفتاب ما

✽✽✽

بگو ای شمس تبریزی از آن می‌های پاییزی

به خود در ساغرم ریزی نفرمایی غلامی را

معنی تضمین با مثال