کرکس ها را بهتر بشناسیم !
تعریف کرکس
کَرکَس نام دو گروه از پرندگان شکاری لاشهخوار است. کرکسهای بر جدید که بومی قاره آمریکا هستند و کرکسهای بر قدیم که بومی اروپا، آسیا و آفریقا هستند. در استرالیا و قطب جنوب کرکسی وجود ندارد.
سودمندی کرکس
کرکسها حیواناتی سودمند برای جلوگیری از گندیدگی و عفونتزایی مردارها هستند به ویژه در مناطق گرمسیر. این پرنده از مردار حیوان و گاه انسان تغذیه می کند. مرداری که ممکن است پر از عفونت و بیماری باشند، بیماری هایی مانند وبا و سیاه زخم که هر موجودی را از پا در می آورد.
اما این بیماریها، کرکس ها را بیمار نمی کنند و آنها با خوردن مردار، به پاک شدن زمین از بیماری و عفونت کمک می کنند.
کرکس ها گاه لاشه گاوها و گوسفندهای بیماری را می خورند که اگر روی زمین می ماند، انسان ها مجبور می شدند برای دفن و پاکسازی آنها هزینه های زیادی را متحمل شوند.
ویژگی های عجیب کرکس
از ویژگی های ظاهری این پرنده، سر طاس او است. کرکس برای کندن گوشت حیوانات مرده سر خود را داخل بدن آن ها فرو می برد. اگر سر لاشخور مو یا پر داشت هنگامی که با منقار خود گوشت لاشه را می خورد، میکروب ها وارد موهایش می شدند و همان جا رشد می کردند. اما طاسی سر لاشخور باعث می شود که کله این پرنده در معرض تابش مستقیم آفتاب قرار گیرد و در نتیجه میکروب های روی سرش از بین بروند.
کرکس دارای منقاری بزرگ و برگشته است. منقار کرکس قوی است اما نه آنقدر که بتواند بدن مردار را بشکافد. او معمولا صبر می کنند تا پرندگان قوی تر این کار را برایش انجام دهند.
کرکس در یک وعده غذایی قادر است معادل حدود بیست درصد وزن خودش غذا بخورد. بدن کرکس به دستگاه هاضمه ویژه ای مجهز است.
کرکسها بهندرت به حیوانات تندرست حمله میکنند ولی ممکن است حیوانی زخمی یا بیمار را بکشند. در زمان جنگها بر فراز نبردگاهها شمار زیادی کرکس دیده شدهاست.
اسید معده کرکسها بسیار نیرومند است و باکتریهای سیاهرخم، وبا و سم بوتولینوم که برای لاشهخواران دیگر میتواند مرگبار باشد در معده کرکس از بین میروند.
ویژگی دیگر آنها این است که بر خلاف بیشتر پرندگان دیگر، آنها آشیانه نمیسازند.
روش دفاعی
کرکس زمانی که از سوی جانور دیگری تهدید می شود، استفراغ اسیدی خود را به سمت آنها پرتاب می کند. استفراغی که بوی مشمئزکننده آن تا روزها باقی می ماند. این پرنده همچنین بر روی پاهای خود ادرار می کند. اسید اوریک موجود در ادرارش میکروبهای ناشی از راه رفتن بر روی مردار را که به پاهایش چسبیده از بین می برد.
نقش اکوسیستمی
کرکسها نقش اکوسیستمی بسیار مهمی دارند و نابودی آنها مجموعهای از خطرات بهداشتی جدی را برای جوامع انسانی ایجاد میکند. برآورد شده که هر کرکس در طول عمر خود ۱۳ هزار دلار به جوامع انسانی کمک میکند و نابودی کرکسهای هند پس از دهه ۱۹۹۰ باعث افزایش شیوع بیماریهایی چون هاری، سیاهزخم و طاعون در این کشور شد به طوریکه ۳۴ میلیارد دلار خسارت تا سال ۲۰۱۵ به اقتصاد هند از این بابت وارد شده است.
مهمترین خطر برای کرکسها سموم (حشرهکش و جوندهکش) و داروهایی است که کرکسها به آنها به شدت حساس هستند و خوردن کمترین مقدار آن باعث مرگ آنها میشود. مصرف دیکلوفناک در هند عامل اصلی نابودی کرکسهای هند بود. این دارو به الاغها و حیوانات اهلی دیگر داده میشد تا بیشتر کار کنند و کمتر احساس درد و خستگی داشته باشند و کرکسها با خوردن لاشه این حیوانات به سرعت کشته میشدند.
دال کفلسفید پرشمارترین کرکس هند که جمعیت آن در دهه ۱۹۸۰ حدود ۸۰ میلیون برآورد میشد در طول پانزده سال ۹۹.۹ درصد کاهش جمعیت داشت و در آستانه انقراض قرار گرفته است. با از بین رفتن کرکسها و باقی ماندن لاشهها آلودگیهای مربوط به وجود لاشه افزایش یافت و بعد از چند سال سگها و در مرتبه بعدی موشها جای کرکسها را گرفته و جمعیت آنها به شدت افزایش یافت. افزایش جمعیت سگهای ولگرد باعث افزایش شیوع هاری و رفتارهای تهاجمی در آنها میشد به طوریکه سالانه ۲۰ هزار نفر در هند بر اثر بیماری هاری کشته میشوند.
تلاش برای محدود کردن جمعیت سگهای ولگرد به این دلیل ناموفق مانده که کاهش جمعیت سگها بلافاصله با افزایش جمعیت موشها همراه میشود که رقیب غذایی و شکارچی مستقیم خود را از دست دادهاند.
نابودی کرکسها حتی باعث افزایش حملات پلنگ به دامهای اهلی و ورود آنها به روستاها و کشته شدن انسانها بر اثر حمله پلنگ نیز شده است. چرا که با افزایش شدید جمعیت سگهای ولگرد سگها یک طعمه اصلی برای پلنگ شدهاند و پلنگها برای شکار آنها وارد روستاها میشوند و در آنجا احتمال دارد به دامهای اهلی هم حمله کنند. این موضوع حتی جمعیت پلنگها را نیز در خطر قرار داده چون آنها نیز در مقابل هاری آسیبپذیر هستند. هرچند در سالهای اخیر مصرف دبکلوفناک دامی ممنوع شده اما کرکسها فقط سالی یک جوجه بزرگ میکنند و در بهترین شرایط ممکن هم دهها سال طول میکشد تا جمعیت آنها به میزان مورد نیاز برگردد.
بحران کرکس هند با شدت کمتری در آفریقا نیز آغاز شده است. برخی گونههای کرکس آفریقایی تا ۹۸ درصد کاهش جمعیت داشتهاند. کشورهای آفریقایی نیز با توجه به جمعیت روستایی زیاد و تعداد بالای حیوانات بزرگ به کرکسها که مهمترین و موثرترین لاشهخوار هستند نیاز دارند.
خطر انقراض کرکس ها
موقعی که یک کرکس لاشه دامی را می خورد، همراه آن داروهایی که در بدن آن جانور بوده را هم می خورد. تحقیق ریچارد کاتبرت جانورشناس بریتانیایی و همکارانش حاکی از این است که در رابطه با کتوپروفن مشکل زیادی برای کرکس ها ایجاد شده و حتی مقادیر کم این دارو هم توانسته یک کرکس را بکشد.
این دانشمندان در آزمایشاتشان متوجه شدند که کرکس ها چه پس از مصرف مستقیم کتوپروفن و چه بعد از خوردن لاشه دامی که در بدنش این دارو وجود داشته، می میرند. جالب این جا است که مقدار زیادی از این دارو لازم نیست تا کرکسی را بکشد. چراکه این پرندگان بعد از مصرف مقدار دارویی کمتر از یک میلیونیوم وزن بدنشان هم می میرند. این موضوع نشان می دهد که دامپزشکان حتی باید در زمینه تجویز کتوپروفن به سایر پرندگان هم هوشیار باشند.
کرکس البته این اولین باری نیست که کشاورزان به طور غیرعمد کرکس ها را مسموم کرده اند. داروی دیگری که التهاب را در دام ها کاهش می دهد، داروی شناخته شده دیکلوفناک است. این دارو حدود ۲۰ سال پیش در میان کشاورزان محبوبیت پیدا کرد. اما برای کرکس ها سم بود و در نتیجه سه گونه مختلف از کرکس ها بر لبه پرتگاه انقراض قرار گرفتند.
در سال ۲۰۰۴ میلادی، لیندسی اواکس، استاد دامپزشکی دانشگاه ایالتی واشنگتن بین کاهش تعداد کرکس ها و استفاده از دیکلوفناک ارتباط برقرار کرد. او گفت که حتی شمار کوچکی از لاشه های حاوی دیکلوفناک کافی است تا جمعیت بزرگی از کرکس ها نابود شوند. از زمان مطالعه اواکس، کشورهایی مانند هند، پاکستان و نپال قوانینی را بر ضد استفاده از دیکلوفناک برای دام ها به مورد اجرا گذاشته شد.
در نهایت این که چه دارویی به یک گاو داده شود می تواند به کشتار کرکس ها خاتمه دهد.
انواع کرکس
- دال پشت سفید خاوری (کرکس رامپ سفید)
- دال (کرکس گریفون)
- کرکس سیاه (دال سیاه)
- هما ( همای سعادت ، مرغ استخوان خوار)
- کرکس مصری (کرکس کوچک)
دال پشت سفید خاوری (کرکس رامپ سفید): دال پشت سفید خاوری (کرکس رامپ سفید) ۸۴ سانتیمتر است ؛ یک دال کوچک و خیلی پررنگ که قسمت پایین پشت و دمگاهش سفید و بقه سطح پشتی آن قهوهای مایل به سیاه و دارای لکههای ریز نخودی می باشد . سر و گردنش خاکستری پر رنگ است ، پوشپرهای زیر دم و رانهای سفید رنگ دارد . در پرواز تضاد بین پوشپرهای سفید زیر بال و شاهپرهای نخستین و ثانوی سیاه ، جلب توجه می کند . دال پشت سفید ، رفتاری همچون دال دارد . این پرنده اجتماعی است واغلب اجازه ی نزدیک شدن را به انسان می دهد.
دال (کرکس گریفون): دال (کرکس گریفون) ۹۵ تا ۱۰۳ سانتیمتر است ؛ از نظر طرح بدن در حال پرواز با لاشخورهای دیگر فرق دارد ، بدین ترتیب که بالهائی پهن و بسیار دراز با شاهپرهای نخستین گسترده دارد که انتهای گرد بال را تشکیل می دهد ، دمش چهارگوش ، تیره و خیلی کوتاه است ، سطح زیرین بالها از زیر بغل تا خم بال نوارهای عرضی کمرنگ دارد و سر کوچکش بطور کامل به داخل شِـنِـل فرو رفته است .
پروبال خاکی رنگ آن با شاهپرهای تیره بال ودمش تضاد خاصی دارد ، سر و بدنش پوشیده از کرکپر سفید است . رنگ شنل در پرنده بالغ نخودی رنگ و در پرنده نابالغ قهوهای رنگ می باشد . هنگام تغذیه و استراحت بهطور دستهجمعی دیده می شوند .
کرکس سیاه (دال سیاه): دال سیاه یا کرکس سیاه نوعی لاشخور بزرگ است که در اروپا و آسیا از اسپانیا تا کره میزید. این پرنده معمولاً تمام طول سال را در یک منطقه میماند و فقط به مناطقی که از زمستانهای سخت برخوردارند مهاجرت میکند.خوردن طعمههای مسموم و کاهش لاشهها در دو قرن اخیر نسل دال سیاه را در بسیاری از کشورهای اروپایی و شمال آفریقا بر انداخته است. امروزه نیز استفاده از موشکشها در تبت و زندهگیری از طبیعت (برای فروش به باغ وحش) در کشورهای شوروی سابق نسل این حیوان را تهدید میکند.
هما ( همای سعادت ، مرغ استخوان خوار): هما ( همای سعادت ، مرغ استخوان خوار) ۱۰۰ تا ۱۱۰ سانتیمتر ؛ طرح مشخص بدن در حال پرواز ، این پرنده را از سایر لاشخورها متمایز می سازد . بیشتر به یک شاهین عظیم شباهت دارد تا به یک لاشخور . بالهای آن دراز ، کم عرض و زاویهدار و دمش بلند ، لوزی شکل و تیرهرنگ است . سطح پشتی ، بالها و دم آن سیاه مایل به خاکستری و سرش بطور کلی نخودی رنگ است ، اطراف چشم و ناحیه پس منقار آن سیاه رنگ می باشد که به یک دسته موی سیاه ریش مانند در زیر منقار منتهی می شود . سطح شکمی نارنجی ، مایل به زرد ، ناحیه سینه بهطور واضح نارنجی رنگ است که با بالهای تیره تضاد خاصی نشان می دهد .
پرنده نابالغ سر و گردنی تیره دارد . هما از لاشخورهای دیگر فعالتر و معمولا تکزی است ، گاها آنرا مرغ استخوان خوار نیز می نامند و اینگونه خواندن این پرنده بدین سبب است که استخوان های بزرگ را از ارتفاع زیاد بر روی سنگ ها و صخره ها رها می کند تا خرد شوند و از تکه های استخوان نیز تغذیه می کند ، در واقع استخوان خواری از عادات تغذیه این پرنده زیبا است . هما یا مرغ استخوانخوار نوعی کرکس بزرگ است که در کوههای مرتفع آفریقا، جنوب اروپا و آسیا زندگی میکند.
هما در تمام طول سال یک جا میماند و هر فصل فقط یک یا دو تخم میگذارد. این پرنده مانند دیگر کرکسها عمدتاً لاشهخوار است اما عمدهٔ غذای آن را مغز استخوان تشکیل میدهد. هما استخوانهای بزرگ را از ارتفاع زیاد به روی سنگها پرتاب میکند تا به قطعات کوچکتر شکسته شود. گاهی هم از لاکپشتهای زنده به همین روش تغذیه میکند.
هما در اسطورههای ایرانی جایگاه مهمی دارد و معروف است که سایهاش بر سر هر کس بیافتد به سعادت و کامرانی خواهد رسید به همین دلیل به مرغ سعادت معروف شدهاست.
کرکس مصری (کرکس کوچک): کرکس مصری (کرکس کوچک) ۵۳ تا ۶۵ سانتیمتر است ؛ لاشخوری کوچک و سیاه و سفید که از سایر لاشخورها کوچکتر است ، طرح بدنش در حال پرواز با بالهای دراز ، مستقیم و نوکتیز به رنگ سیاه و سفید و دم سهگوش سفید ، خیلی مشخص است . سر و گلوی پرنده بالغ پوستی زردرنگ و بدون پر دارد ، پس سر و گردنش را انبوهی از پرهای کوتاه و فشرده می پوشاند ، پرو بالش سفید چرک و شاهپرهای نخستین آن سیاهرنگ است .
منقارش از منقار لاشخورهای دیگر باریکتر است . رنگ پر و بال پرنده نابالغ بر حسب سن ، از قهوهای پررنگ تا سفید چرک تغییر می کند و سر و پرهای انبوه گردنش تقریبا قهوهای رنگ است . با اینکه این پرنده چندان اجتماعی نیست ، گاهی دو یا سه تای آن همراه با چند ( دال ) بر سر یک لاشه جنگ می شود تا پس مانده پرندههای بزرگتر را بخورند . آشغال و زباله را در جستجوی گوشت و مواد حیوانی دیگر زیر و رو کند ( رجوع شود به لکلک سفید که طرح بالش در پرواز مشابه این پرنده است و اغلب با بال باز اوج می گیرد ) .
پیشنهادی: همه چیز درباره عقاب ها