تحقیق در مورد فرهنگ بومی و قومی خراسان رضوی (مشهد)

تحقیق مختصر درباره فرهنگ بومی و قومی استان خراسان رضوی

خراسان رضوی یکی از استان‌های خراسان در شمال شرقی ایران به مرکزیّت مشهد است. مساحت این استان ۱۱۸٬۸۵۴ کیلومتر مربع بوده که از این نظر چهارمین استان بزرگ کشور محسوب می‌شود.

فرهنگ بومی استان خراسان رضوی (مشهد)

فرهنگ مردم خراسان رضوی در اکثریت مناطق استان همان فرهنگ مردم ایران است البته کمی در جزئیات در شمال و جنوب و در بین ترک و کرد تفاوتهایی دارد که قابل تامل نیست. خراسان رضوی محل زندگی اقوام گوناگونی است که به رغم تفاوتهای نژادی و فرهنگی، به واسطه رشته محکمی از عوامل پایداری چون دین و ملیت با هم متحدند.
خراسان، در طول تاریخ شاهد ظهور و سقوط سلسله‌ها و دولت‌های بسیاری در قلمرو خود بوده است. اقوام مختلف اعراب، ترک‌ها، کردها، مغول‌ها، ترکمن‌ها و افغان‌ها در منطقه تغییراتی را به ارمغان آورده‌اند.

جغرافی‌دانان باستان، ایران را به هشت بخش تقسیم کرده‌اند که خراسان بزرگ شکوفاترین و بزرگ‌ترین قلمرو بوده‌ است. گرچه آنها در جمع خود به زبان و لهجه مادری سخن می گویند و به آداب و رسوم نیاکان خویش پایبندند اما همواره از اینکه مسلمان و ایرانی هستند به خود می بالند. یکی از دلایل تنوع چشمگیر ساکنان خراسان رضوی، کوچ اختیاری و یا اجباری به یک سرزمین وسیع و حاصلخیز بوده است. در سفری از شمال به جنوب خراسان رضوی تنوع نژادی و گوناگونی گویش مردمان آن نواحی را به روشنی می بینیم. از جمله ویژگیهای فرهنگی مردم خراسان رضوی، علاقه به موسیقی بومی است که در جشنها و مراسم اجرا می شود.

با پراکندگی طوایف در استان خراسان رضوی، شیوه های اجرای موسیقی نیز متنوع است. موسیقی کردهای شمال خراسان رضوی، ترکمنه، بلوچها و شرق خراسان رضوی هریک به تنهایی حائز اهمیت است. به طور کلی آلات موسیقی خراسان رضوی عبارتند از، دوتار، سرنا، دهل، دپ، قشمه، کمانچه ونی. بلوچها نیز در نواختن ساز قیچک از مهارت خاصی برخورداند.

بلوچها بیشتر در شرق و جنوب خراسان رضوی مستقرند و به فعالیتهای کشاورزی و دامداری مشغولند، آنهامسلمان و غالبا اهل سنت هستند. مردان و زنان بلوچ نیز در استفاده از پوشاک سنتی خویش اصرار می ورزند. زنان بلوچ علاوه بر به کار گیری پارچه های گلدار، در تهیه پوشاک سنتی خویش از هنر سوزن دوزی استفاده می کنند. گلدوزی ساده دور یقه، آستین و جلیقه زنان و قیطان دوزی لباس تقریبا در میان عشایر و روستانشینان تمام نقاط خراسان رضوی رایج است.

طوایف و گروههای جمعیتی استان خراسان رضوی

عربها در جنوب خراسان رضوی، اسماعیلیان در حوالی بیرجند ونیشابور، بختیاریها در نوخندان درگز، هزاره ها در شمال و شرق خراسان رضوی، تاجیکها در شرق خراسان و مشهد، حیدری ها در تربت حیدریه و جنوب خراسان رضوی و سیستانیها در شرق و جنوب خراسان رضوی.

اغلب مهاجرتهای داخلی استان منحصر به کوچ روستاییان به مراکز شهری است شهر مشهد تقریبا از تمامی نقاط ایران و برخی کشورهای دیگر از جمله عراق و افغانستان مهاجر پذیرفته است. در شمالی ترین نواحی خراسان رضوی، ترکمنها زندگی می کنند، آنها مسلمان و اهل سنت هستند و به زبای ترکی و به لهجه ترکمنی تکلم می کنند و بیشتر به کارهای کشاورزی، دامداری و بافت قالیچه مشغولند. پوشاک مردان وزنان ترکمن بسیار ظریف وزیباست. زیور آلات خاص ترکمن ها برزیبایی پوشاک زنانه می افزاید.

کردها و ترکها در منطقه وسیعی از نواحی شمال خراسان رضوی زندگی می کنند. تعدادهر یک از این دو گروه بسار بیشتر از ترکمنهاست. مذهب این اقوام، شیعه اثنی عشری است و به زبانهای ترکی و کردی تکلم می کنند. ترکیب جمعیتی شهرهای بجنورد، شیروان، قوچان، اسفراین، درگز و کلات علاوه برفارسی زبانان از این دو گروه شکل گرفته است. در این مناطق پوشاک مردان و زنان از ویژگیهای خاصی بر خوردار است که آن را از بقیه نقاط خراسان رضوی متمایز ساخته است ظریفتیرین پارچه های ابریشمی در کارگاههای سنتی زاوین کلات بافته می شود. به کارگیری رنگهای قرمز، زرد، صورتی و سورمه ای در این پارچه ها، پوشاک محلی ترکمنها، کردها و ترکها را به یک اثرهنری بدیع مبدل ساخته است.

آداب و رسوم ماه محرم در مشهد مقدس

مراسم و سنت‌ها پیرامون حادثه عاشورا و عزاداری امام حسین(ع) یک سری سنت‌ها و مراسم میان مردم معمول است که در طول سال و اغلب در دو ماه محرم و صفر و به ویژه در دهه عاشورا به آن عمل می‌شود. آداب و سنن در مناطق مختلف جهان و حتی در شهرهای مختلف ایران نیز متفاوت و متنوع است. سنت‌های رایج، گاهی پشتوانه‌ای دینی دارد و متکی به روایات و مستند به فقه و حدیث است، و برخی هم از ابداعات و ساخته‌های مردم و تقلیدهای بی‌اساس است.

برخی از روایات مستند به فقه و حدیث از این قرار است:

عزاداری و گریه بر امام حسین(ع)، نوحه‌خوانی و مرثیه‌خوانی، سینه‌زنی، برپایی مجالس در تکیه‌ها، حسینیه‌ها، خانه‌ها و مساجد، تشکیل هیئت‌ها در ایام محرم، نذر و احسان و صدقه و اطعام مردم برای سیدالشهدا، سقایی و چای و آب و شربت دادن به مردم، ساختن حسینیه و تکیه، یاد حسین(ع) هنگام نوشیدن آب، پوشیدن لباس سیاه، سیاه پوش کردن اماکن و گذرگاه‌ها و مساجد و حسینیه‌ها، راه انداختن دسته‌های عزاداری در خیابان‌ها، برپایی مراسم شام غریبان، برگزاری مجالس مقتل‌خوانی و زیارت عاشورا، نذر برای آوردن کودکان خردسال به یاد علی‌اصغر(ع) در دسته‌های عزاداری، علامت‌ها و نخل‌ها، پختن آش نذری و سفره انداختن و اطعام عزاداران، زیارت رفتن، گرامیداشت اربعین امام حسین(ع)، سر برهنه و پای برهنه بودن در عزای حسینی به ویژه عاشورا و اربعین.

عزاداری سنتی در مشهد

شیوه‌ای که نسبت به زنده نگه داشتن یاد حادثه عاشورا و حماسه حسینی از دیرباز مطرح بوده و جنبه مردمی یافته است. این شیوه شامل مرثیه‌سرایی، نوحه‌خوانی، گریستن و گریاندن، تشکیل هیئت‌ها و دسته‌های سوگواری، سینه‌زنی، ذکر مصیبت، مجالس وعظ و روضه‌خوانی و… است. این گونه شیوه‌ها چون با روح و جان و عاطفه ی شیعه آمیخته است، هر چه بیشتر به آن رنگ مردمی می‌بخشد و عامل جذب و تجمع و تشکل انبوه شیفتگان اهل‌بیت(ع) می‌گردد.

آغاز محرم در مشهد مقدس

هر سال با حلول ماه عزا و ماتم و در شب اول ماه محرم، در کنار همه ی تکایا و مساجد، مراسم باشکوهی در مهدیه مشهدالرضا(ع) با حضور پیشکسوتان، مداحان، و اقشار مختلف مردم برگزار می‌گردد. در این شب پیشکسوتان و مداحان قدیمی اهل بیت(ع) شروع محرم را با این شعر اعلام می‌نمایند:

محرم آمد و عیشم عزا شد
حسینم وارد کرب و بلا شد

سپس مراسم سینه‌زنی و نوحه‌خوانی و پس از سخنرانی انجام می‌شود و در پایان از محل موقوفاتی که از طرف خیرین در نظر گرفته شده مدعوین با صرف شام پذیرایی می‌شوند.

مختصری از چگونگی وقف

وقف، نوعی صدقه جاریه است که برای درازمدت، عموم مردم از آن بهره‌مند می‌شوند و حتی پس از فوت واقف نیز، ثواب آن به روح او می‌رسد. همواره افراد متمکن برای باقی گذاشتن خیرات، اقدام به وقف می‌کردند و از همین رهگذر، مساجد، مدرسه‌ها، تکیه‌ها، آب انبارها، کتاب‌ها، بیمارستان ها و امور خیریه بسیار پدید می آید.

علاقه‌مندان به اهل بیت(ع) و ائمه(ع)، به ویژه محبان سیدالشهدا(ع) مال و املاک بسیاری را در طول تاریخ براساس این سنت حسنه، وقف اباعبدالله(ع) کرده‌اند که درآمد حاصله از این املاک صرف امام حسین(ع) و برپایی مجالس عزای حسینی، نوحه‌خوانی، بنا و تعمیر حرم‌ها و بقاع متبرکه، زایر و خدام آن حضرت، کمک به بینوایان و اطعام مستمندان و محرومان می‌شود.

موقوفات امام حسین(ع) بودجه مردمی عظیمی است که همیشه و همه جا پشتوانه زنده نگه داشتن نام و یاد عاشورا و اهل‌بیت(ع) بوده است. به برکت مجالس حسینی و تبلیغات دینی که در آن‌ها می‌شود، اسلام و احکام الهی زنده می‌ماند و جانبازی‌ها و ایثارگری‌ها حسین بن علی(ع) و یارانش، به مردم درس عزت و آزادگی می‌دهد. و همین فرهنگ، سبب پدید آمدن مدرسه‌های عظیم و کتابخانه‌های غنی و مساجد و حسینیه‌ها و مراسم پرشکوه گشته است.

در آنچه به موقوفات اباعبدالله(ع) و عاشورا مربوط می‌شود، نکات جالبی وجود دارد که مشارکت مردمی را در هزینه اقامه مجالس عزا برای آن حضرت می‌رساند. امروز هم در شهر مشهد، افراد خیر و نیکوکار موقوفات فراوانی را تقدیم به ساحت اهل بیت علیهم السلام، علی الخصوص حضرت امام حسین(ع) و حضرت امام رضا(ع) می کنند.

روز اول محرم معمولا در برخی از حسینیه و تکایا رسم بر این است که در دهه اول محرم و دهه آخر صفر، سه نوبت مجلس روضه خوانی برگزار می‌شود. صبح‌ها بعد از نماز صبح، عصرها تا نزدیک غروب و شب‌ها بعد از نماز مغرب و عشا. قبل از شروع سخن‌رانی، نخست ذکر مصیبت اجراء گردیده، سپس یک یا دو نفر از وعاظ که ممکن است از دیگر شهرها و مشهد دعوت شده باشند، به مناسبت، روضه می‌‌خوانند و پس از آن با گستردن سفره، مدعوین اطعام می‌شوند

جامه سیاه در خراسان رضوی

رسم است که در سوگ عزیزان، لباس سیاه می‌پوشند. در ایام محرم نیز عزاداران در عزای سیدالشهدا(ع)، هم خود لباس سیاه می‌پوشند، هم مساجد و تکایا و سر در ساختمان‌ها را سیاه پوش می‌کنند. در این ایام تمام شهر مشهد سیاه پوش می شود. در اشعار محتشم کاشانی است:

ای عالمی سیاه به تن، در عزای تو
ای جان پاک آدم خاکی فدای تو
ای جن و انس، مویه‌گر اندر مصیبتت
ای خاص و عام گریان اندر رثای تو

نقل شده چون امام حسین(ع) شهید شد، زنان بنی هاشم سیاه پوشیدند و عزاداری کردند و امام سجاد(ع) برای سوگ و ماتم آنان غذا تهیه می‌کرد(سفینه البحار، ج ۱، ص ۶۷۰)

خطبه‌خوانی شب عاشورا در بارگاه حضرت رضا(ع)

مراسم خطبه‌خوانی در صحن انقلاب(عتیق) حرم مطهر ثامن الحجج(ع) هر سال دو بار برگزار می‌شود؛ یک بار شب شهادت سالار شهیدان؛ و یک بار هم در شب شهادت ثامن‌الائمه امام علی بن موسی الرضا(ع). همچنین مراسم شام غریبان در شب بعد از لیالی مذکور، برای عرض تسلیت به ولی‌نعمت مان ابوالحسن الرضا(ع). در این مراسم کلیه خدمه و حفاظ آستان قدس رضوی، جمع می‌شوند و شمع به دست می‌گیرند و مراسم خاصی در صحن انقلاب با حضور مردم و دسته های عزاداری برگزار می‌کنند.

خدام شمع به دست در ابتدا دور تا دور صحن انقلاب می‌ایستند؛ و در این مراسم شخصیت‌های مختلف علمی و مملکتی حضور دارند. در ابتدای مراسم، عده‌ای از دربانان حرم رضوی با تشکیل دو صف و با در دست داشتن چراغ لاله‌هایی که داخل آن شمع روشن کرده‌اند، دور تا دور صحن انقلاب را می‌چرخند، مداحان هم ایام حزن و سوگ را به پیشگاه حضرت رضا(ع) تسلیت می‌گویند و با قرائت قسمتی از زیارت عاشورا مشغول عزاداری می‌شوند.

شهدای عاشورای حرم رضوی

در ظهر عاشورای حسینی سال ۱۳۷۳ که زائران و مجاوران حرم مطهر حضرت رضا(ع) به عزاداری سالار شهیدان مشغول بودند، دست پلید نفاق، همه خشم و عصبانیت اسکتبار جهانی را در قالب بمبی قوی در کنار مضجع نورانی امام رئوف منفجر نمود که عده‌ای را مجروح و تعدادی از دلدادگان در جوار مرقد نورانی حضرتش به فیض شهادت و لقاء شیرین یار راه یافتند، یادشان گرامی، روحشان شادمان باد.

هیئت شام غریبان خدمه حضرت امام رضا(ع) در مشهد

مراسم شام غریبان، مانند خطبه دو بار در سال اجرا می‌شود، یکی شب شهادت حضرت اباعبدالله الحسین(ع)، یک بار هم در شب شهادت حضرت امام رضا(ع) که در این دو شب حزن و اندوه، کلیه خدمه آستان قدس رضوی اعم از خادم، کفشدار، دربان، نگهبان، حفاظ و فراش، در محل اداره مرکزی آستان قدس (چهارراه شهدا) حضور بهم رسانیده و مشغول سوگواری می‌شوند.

در این جا هم چراغی روشن نیست و محوطه غیر از نور چند شمع کاملا تاریک و غم‌انگیز است و به محض پخش آوای ملکوتی اذان، نمازجماعت پر صلابتی برپا می‌گردد، سپس خدمه با در دست داشتن شمعی روشن و نظمی خاص به صورت دسته برای عزاداری و سوگواری و عرض تسلیت به محضر ولی‌نعمتشان، به سمت حرم مطهر به راه می‌افتند. مردم و زائرین ماتم‌زده از ساعتی قبل، مشتاقانه در دو طرف خیابان برای دیدن هیئت نوکران آقا امام رضا(ع) اجتماع نموده، با آنان همدردی و برای سلامتی خادمین حضرت رضا(ع) صلوات می‌فرستند.

نذورات در مشهد

یکی از آداب و رسوم زیبای مردم مشهد در این ایام، انجام نذورات و مبرات می باشد. این موضوع با توجه به حضور گسترده ی هیات عزاداری از سراسر استان و کشور، صحنه هایی زیبا از عشق و دلدادگی مردم شهر بهشت به ساحت قدسی حضرت اباعبدالله الحسین(ع) به نمایش می گذارد. از گذشته های دور، مردم مشهد میزبان دسته های عزاداری در منازل خود بودند.

دسته های عزاداری مخصوصاً از شهرهای اطراف به مدت دو روز و بیشتر در منازل شخصی مشهدی ها ساکن می شدند و صاحبخانه خود را موظف به خدمت گذاری به آنان می دانست. برپایی ایستگاه های صلواتی در مسیر دسته های عزاداری، پهن کردن سفره های نذری و پذیرایی با غذاهایی همچون شله، حلیم و…، انجام خدمت به هیات های عزاداری در طول مسیر دسته ها همچون توزیع آب، کمک به ایستگاه های صلواتی، و.. از جمله ی این امور می باشد که هنوز هم رواج دارد.

اما مقصد غالب دسته ها و هیات ها در روز تاسوعا و عاشورا، حرم مطهر حضرت ثامن الحجج(ع) است. عزاداران در این دو روز در قالب دسته های عزاداری از خیابان های منتهی به حرم مطهر وارد صحن و سرای رضوی شده و پس از عرض ارادت به ساحت ملکوتی امام مهربانی ها، از صحن خارج می شوند.

بیشتر بخوانید: فرهنگ بومی خراسان شمالی

منبع : بیتوته – ویکی پدیا