آداب و فرهنگ بومی استان کرمان

آداب و رسوم و ادبیات و فرهنگ بومی و قومی استان کرمان

تحقیق مختصر درباره ی فرهنگ بومی کرمان

کِرمان پهناورترین استان ایران است. استان کرمان در جنوب شرقی ایران قرار گرفته جمعیت این استان در سال ۱۳۹۰ و براساس آمار مرکز آمار ایران برابر با ۲٫۹۳۸٫۹۸۸ نفر بوده‌است و مرکز آن کلانشهر کرمان است. کرمان با در بر گرفتن بیش از ۱۱ درصد از وسعت ایران یکی از پهناورترین استان‌های ایران می‌باشد.کرمان نهمین استان پرجمعیت کشور محسوب می‌شود. کرمان از استان‌های مهم و تاریخی کشور به حساب می‌آید. استان کرمان مرکز جنوب‌شرق کشور است و به نوعی مرجع صنعتی، فرهنگی، سیاسی، کشاورزی دانشگاهی-علمی، مذهبی و سایر شاخص‌ها در میان استان‌های منطقه جنوب شرق کشور است. استان کرمان همچنین بیش از ۶۶۰ اثر ملی ثبت شده دارد و از استان‌های تاریخی ایران است.استان کرمان سه اثر ثبت شده در میراث جهانی یونسکو دارد.

صنایع دستی استان کرمان

صنایع استان دستی کرمان، در زندگی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مردم مناطق مختلف استان نقش بسزایی دارد. مهمترین صنایع دستی رایج در استان کرمان عبارت است از:

♦ قالیبافی

کرمان از مراکز مهم قالیبافی ایران به شمار می آید. این شهر در آغاز قرن بیستم میلادی یکی از معروفترین مراکز قالیبافی جهان به شمار می آمده است، چنان که در آستانه وضعیت زندگی استاد درجنگ جهانی اول تعداد دارهای قالی در این استان به بیش از پنج هزار می رسید.

طرح و رنگ در قالی کرمان اهمیت بسیار دارد، چنانچه کمتر می توان دو قالی را از نظر رنگ و نقشه شبیه به یکدیگر پیدا کرد. فرش کرمان ریز بافت و عموماً ۴۰ رج در گره است و بیشتر در ابعاد ۶۰ *۱۰۰ – ۱۵۰ * ۱۰۰ – ۱۲۰ * ۲۰۰ بافته می شود. در گذشته فرش های ۱۰۰ متری نیز به صورت سفارشی در کرمان بافته شده است که این کار افتخاری برای صنعت و هنر قالیبافی به شمار می آید. دارهای قالیبافی کرمان عموماً عمودی است و تنها در منطقه سیرجان و حومه آن استفاده از دارهای افقی رواج دارد.

گره رایج در قالیبافی کرمان “فارسی” است. بخشی از پشم مصرفی قالیبافان کرمان از خود منطقه و بقیه از خراسان و کرمانشاه تأمین می شود. علاوه بر کرمان در مناطق رفسنجان، جوبار، ماهان، روار،کوهپایه، چترود، خانوک، هوتک، سرآسیاب و سردار نیز قالیبافی رواج دارد.

در کلیه این مناطق از پشم مرغوب برای بافت قالیهای درجه یک استفاده به عمل می آید و تار و پود کلیه تولیدات از نخ پنبه ای است. فرش ها عموماً دو پوده بافته می شود و فقط در منطقه “راور” گاهی فرشهای بسیار مرغوب سه پوده است.

طرحهای معروف قالی کرمان عبارت است از: شاه عباسی، افشان، ترنجی، خوشه، برگ فرنگی، درختی، شکارگاه و قاب قرآنی.

♦ قالیچه های افشار

در منطقه سیرجان قالیچه هایی موسوم به افشاری بافته می شود که دارای معروفیت خاصی است. این قالیچه ها توسط ایل افشار که به کرمان کوچ کرده اند بافته می شود. از نظر قالیبافی، ایلات افشار و روستاییان این منطقه هر یک از دیگری چیزهایی اقتباس کرده اند و اگر رنگ ها ایلاتی است، برخی نقش ها کاملاً با طرحهای ایلاتی متفاوت است.

با این همه چادر نشینان گره ترکی و روستائیان گره فارسی به کار می برند. نقش ها شکستگی خاصی دارند(مانند نقش مرغی) و یا نقش ترنجی که بافتن هر یک پوشیده از نگاره های کوچک است. در واقع اصالت قالیچه های کرمان را در کارهای ایلات افشار باید جستجو کرد که نقشه و طرز بافت آنها وجه مشترکی از هنر مردم آذربایجان و کرمان است که به خوبی با هم آمیخته شده اند.

♦ گلیم شیریکی پیچ

شیریکی پیچ نامی است که بافندگان ایلیاتی و گاه روستایی کرمان به نوع خاصی از گلیم می دهند. این نوع گلیم که در اصطلاح بومی با عناوین “شیریکی پیچ” و “سوزنی” نیز از آن یاد می شود ظاهری همانند قالی دارد و بافت آن نیز درست به اندازه بافت قالی مشکل و وقت گیر است.
شیریکی پیچ از جمله سوماکهای مشهور ایران است که در مناطق عشایری و روستایی شهرهای سیرجان ، بافق و کرمان بافته می شود.

♦ پته دوزی

پته دوزی هنر دست دوز زنان و دختران کرمانی است و پته دوزان با بهره گیری از نخ های رنگین نقش هائی زیبا را بر زمینه پارچه های دستباف به نام “عریض” می دوزند. پته دوزی علاوه بر کرمان در شهر های رفسنجان، سیرجان و ماهان و … رواج دارد. یکی از معروفترین پته ها، روپوش مقبره شاه نعمت ا… ولی در ماهان کرمان است که یکی از پرکارترین پته های تولید شده در ایران بوده و بیش از یک قرن از عمر آن می گذرد.
معروفترین نقوش پته، طرح پته ای یا درخت زندگی است که به نامهای متعدد در پته به کارگرفته می شود، مانند پته میری، پته ترمه ای، پته جقه ای، پته بادامی، پته سربندی، پته افشاری، پته کردستانی و غیره. از دیگر طرحهای پته دوزی، پیچک ترنج، سروچه، نقوش حیوانی بخصوص پرندگان و لچک ترنجی را می توان نام برد.

♦ شال بافی

شال بافی یکی از رشته های قدیمی و اصیل صنایع دستی در “هوتک” کرمان است. معمولاً خانگی است و کارگاه در خانه قرار دارد.

♦ عریض بافی

عریض پارچه دستباف پشمی و نسبتاً ضخیم است که برروی آن زنان پته دوز، پته دوزی انجام می دهند. در گذشته از عریض استفاده های دیگری نظیر کت و پالتو می شد ولی امروزه مصرف عریض بسیار کم شده و حتی در پته دوزی نیز محدود شده است.

 ♦ ساخت فرآورده های مسی تزئینی:

ماده اولیه این صنعت مس است که به سه صورت ورق، لوله و شمش مورد استفاده قرارمی گیرد. محصولات تولیدی عبارتند از: سینی، کشکول، قندیل، تبرزین، تابلو و غیره… .
از دیگر صنایع دستی رایج در استان کرمان، باید از ترمه بافی ذکر نام کرد که البته تولید آن حد ناچیزی بوده و تنها به چند صنعتگر هنرمند محدود می شود.

از صنعتگران مطرح استان کرمان می توان آقای علی یگانه(روکارگیر فرش)، سید کرمان، محمد فریزنی (مس چکشی کرمان)، خانم عصمت زبردست گلیم باف، خانم زهرا خضری قالیباف، خانم زهرا جعفر آقائی گلیم باف، خانم مطهره صافی زاده پته دوز، خانم منیژه محسنی گلیم باف و خانم سکینه محمدی قالیباف نام برد.

♦ شهرستانها استان کرمان

بافت ، بم ، بردسیر‌‌ ، جیرفت ، کهنوج ، کرمان ، رفسنجان ، شهر بابک ، سیرجان ، زرند

♦ بناهای یادبود تاریخی

۱-ارگ بم ، بم
۲-حمام گنجعلی خان ، کرمان
۳-گنبد جبلیه ، کرمان
۴-بازار کرمان ، کرمان
۵-یخدان مویدی ، کرمان
۶-گنبد مشتاقیه ، کرمان
۷-برج نادری ، کرمان
۸-لوحه یادبود شاه نعمت الله ولی ، کرمان
۹-حمام یا چایخانه سنتی وکیل ، کرمان

♦ بناهای یادبود مذهبی

۱-مسجد چهل ستون ، کرمان
۲-مسجد گنج علی خان ، کرمان
۳-امامزاده زید ، کرمان
۴-امامزاده شاهزاده حسین ، کرمان
۵-مسجد جامع کرمان ، کرمان

♦ جاذبه های طبیعی

۱-بیابان کویر لوت
۲-باغ شاهزاده ماهان ،‌کرمان

فرهنگ بومی کرمان

لباس محلی کرمان

پوشاک در بین مردم کرمان به سه دسته کلی تقسیم میشود ۱- محلی ۲- بلوچی ۳ – زرتشتی

پوشاک محلی زنانه

سرپوشها: چارقد: پارچه ایست چهارگوش که آن را به صورت سه گوش تا کردهو بوسیله سنجاق قفلی زیر گلو محکم می شود. افراد غنی به سنجاق قفلی گویهایطلایی یا سنجاق طلا آویزان می کردند.
پیچه: پیچه نقاب مانند بوده و از یال و دم اسب تهیهمی شده است. پیچه را بوسیلهٔ روبانی که در بالای آن وصل می شده روی پیشانیقرار می دادند و بند آن را پشت سر گره می زدند ، آنگاه چادر مشکی را رویآن می انداختند.
چادر دلاغ : همان چاقچور یا چاقشور است. جورابیاست از نوک انگشت پا تا کمر که پاچه آن تنگ و بالای آن گشاد و شلوار ماننداست که زنها به پا می کردند. چادردلاغ به صورت چادر عربی اما بدون آستینبوده و شلوار مشکی زیر آن می پوشیدند.

تن پوشهای زنانه

شلیت :دامن کوتاه و پرچینی بوده که روی شلوار به تن میکردند و کمر آن مانند شلوار دارای لیفه بوده که با نخی به کمر محکم می شدهاست.

پیرن: پیراهن چین دار یقه گرد و دارای آستین لوله ای یا پفی بوده است.

پیراهن شش ترک: قسمت کمر این پیراهن تنگ دوخته می شد و پائین تنه دو برابر گشاد بوده است. آستین ها بلند و سرشانه چین میخورده است.

یل: نوعی تن پوش (کت) که زنان و دختران در فصل سرما تن می کردند. قد آن تا روی باسن بوده است.

پیراهن چین پیله ای: از جنس کتان دارای یقه گرد و آستینهای بلندبوده است. دارای مچ پیچ بوده پایین تنه را مانند دامن چین پیله ای میدادند.

پای پوشها

ساغری ، قندره ، کفشهای گیوه ای ، گالش

پوشاک محلی مردانه

سرپوشها

کلاه گرد نمدی ، کلاه دوره ای (شاپو ، کلاه پهلوی ، عمامه ، کلاه بافتنی (کاموایی) )

تن پوشها

تن پوشهای مردانه: پیراهن ، قبا ، سرداری ، جلیقه ، شال کمر

پیراهن: نسبتاً بلند یا بالای زانو که از دوطرف پهلو به اندازهٔ cm ۱۵-۱۰چاک می خورد. یقهٔ آن گرد و ساده که از سرشانه یا جلو دکمه می خورد. آستینها گشاد و بلند و در قسمت مچ یک چاک کوچک داشته که روی شلوار میافتاده است. هنگام کار آن را در شلوار می نمودند. اشراف و اعیان جامعه درقسمتهای یقه ، سرآستینها و انتهای پیراهن را با نخهای رنگی روشن نقده دوزیمی کردند و با نوارهای تزئینی آن را پراقدوزی می نمودند.

قبا: کتی بلند و بدون یقه بود بطوریکه وقتی آن را به تن می کردندیقهٔ آن به شکل هفت یا مایل درمی آمده است. جلو آن باز که بوسیلهٔ چنددکمه و بندیک دوطرف قبا به همدیگر وصل می شد یا کلاً دکمه نداشته که درپهلو به همدیگر پیوند می خوردند.

پاپوشه

پاپوشهای مردانه: گیوه ، ساغری ، ارسی ، زنگال ، قندر ، شاپسند

پاپیچ یا مچ پیچ: این پاپوش تا حدود ۵۰ سال پیش در کرمان رایج بودهو به غیر از نظامیان که همیشه استفاده می کردند ، عامه مردم در زمستانهایا در هنگام کشاورزی یا شکار از آن استفاده کی نمودند. مچ پیچها اصولاً ازپارچه های پشمی و ابریشمی به عرض cm ۱۵-۱۰و به طول تقریبی m ۵-۴از مچ پاتا زیر خم زانوها پیچیده می شده است. در سیرجان به پاتو و در بینزرتشتیان به پاتابه معروف بوده است.

پوشاک نوزادان

سرپوشها

دور گوشو : پارچه ای است سه یا چهار گوش که روی کایتو برسر نوزاد می پوشیدند. دورگوشو را به صورت سه گوش درآورده و پشت گردن گرهمی زدند.

چارقدو: روسری های چهار گوش کوچک بودند.

کلاه چینو: کلاهی که دورتادور آن با پارچهٔ دیگری چین می خورده و بوسیلهٔ دو بند زیر گلو بسته می شده.

لچک :روسری های سه گوش را می گویند.

شمیلوی کلاه دار: نوعی شنل کلاه دار از جنس مخمل یاپارچه های پشمی تهیه می شده است. در صورت تمایل بوسیلهٔ دو بند زیر گلومحکم می شود. قد آن از نوک سر تا نوک پا بوده است. جلو پیشانی کلاه را بهصورت چین دار درمی آوردند. نوع دیگر بدون کلاه بوده است.

غذاهای محلی استان کرمان

انواع غذاها : استان کرمان همانند سایر استان های ایران ؛ از انواع غذاهای سنتی و خوش طعم برخوردار است که برخی از آن‌ها در مناسبت‌های ویژه و تعداد بسیاری نیز به شکل عادی در طی سال تهیه می‌شود . حلیم بادنجان معروف ترین و مهم ترین غذای استان کرمان است . انواع آش چون : آش آماج ، آش شلغم ، آش شولی ، آش جو (به طریقه کرمانی) ، آش مخلوط ، آش کدو ، توکی ، گندم شیری ، کاکل کنف شادانه ، خوراک لب لبو ، قاتق تخمه ، قاتق ، زیر جوش ، کشک گردو ، کشک یونجه ، سردوش ، اشکنه ، کشک کدو ، ماست ، کشک سیب ، کورماست ، آب بنه یا سیراب بنه ، کله جوش ، آب گرمو ، بزقورمه ، کشک و بادنجان ، حلیم بادنجان ، نان پز ، کاچی ، کماچ سحن ، قاتق شیر ، نان چرب و شیرین و چنگ مال از جمله غذاهای محلی استان کرمان است.

انواع شیرینی ها : انواع شیرینی های سنتی کرمان شامل کلمپه ، کماچ سهن ، خرمابریز ، شیرینی خانگی پر ریز و نان چرخی ، حاج بادام و پسته و نارگیل ، سوهان زرندی ، پفک ، قطاب ، رنگینک و برشتوک است.

مراسم ها در استان کرمان

جشن سده : سده جشن ملوک نامداراست – از فریدون و از جمی ادگار است
مراسم این جشن که از سنت های خاص کرمان است واقلیت زرتشتی آن را برپامی کنند به این منوال است: دقیقا۵۰ روزبه عید نوروز مانده در محل با غجه بوداغاباد.زرتشتیان مقیم کرمان با دعوت رسمی ازرجال وشخصیت ها درمحل مذکور ضمن پذیرایی ازمدعوین در اوایل غروب آفتاب چند تن از موبدان زرتشتی در حالی که لباس سفید پوشیده اند و کلاه سفید بر سر دارند و لاله های روشن در دست ، پنجه در پنجه هم می گذارند و با خواندن او اورادی مخصوص بر گرد توره عظیم بوته های جمع می شوند که به اصطلاح محلی (درمون) می گویند.

چرخ می زنند و پس ازچند مرته دور زدن بر گرد بوته ها یکی از آنها با لاله هایش در مسیر وزش باد بوته هارا آتش می زند . رفته رفته آتش انبوهی تولید می شود و موبدان را دور می کند . تمامی این مراسم با آهنگ های شاد همراه است و عده ای نیز عقیده دارند که پس از برپایی جشن سده زمین گرم می شود و هوا سرد .

مراسم شب نهم محرم : مشهور به شب چهل منبراست مردم باشمع و شیرینی راه می افتند ودرمساجد و نکایا شمع روشن میکنند وتا ۴۰شمع هم روشن می کنندوکنارانها شیربنی( نقل)می ریزند و به تبع حاجتی که دارند نیت می کنند و نیزدر همین شب در تنور خانه چراغی روشن می گذارند و تا صبح روزبعد به ان دست نمیزنند.

ادبیات بومی کرمان

زبان و گویش کرمان

تنوع گویش و لهجه در کرمان زیاد به چشم می خورد و نا گفته نماند که کرمانی ها ، اصولا بیش از سایر مناطق فارسی صحیح را (که همان فارسی دری باشد) تکلم می کنند . در این جا به چند نمونه از اصطلاحات زبانی از جملهمثل های رایج در کرمان همراه با ترجمه آن اشاره می شود.

۱ -شله زرد ’ که معمولا در ایام سوگواری طبخ می شود در کرمان به آن ’ابراهیمخانی ’ نیزگفته می شود .
۲ -مفهوم (فتنه) سرو صدا یا حرفهای بی ربط اوسونگلسون
۳ -انگل چنگل- چیزی را دستکاریکردن
۴ -انجوجه ( تخمه آ‏فتاب گرددان )
۵ -آرا- بزک یا آرایش کردن زنان
۶ -آبپاش- آبسه دندان
۷ -اس پس – یونجه
۸ -اوتا – نخ قرقره
۹ -اق – اظهارتنفر

در شهر کرمان زبان اهالی زبان فارسی و لهجه کرمانی می‌باشد. از آنجا که استان کرمان پهناورترین استان ایران است، به دلیل مهاجرت اقوام مختلفی از جمله ترک، لر، لک و بلوچ به منطقه کرمان در طول تاریخ، تنوع زیادی در لهجه و گویش محلی در شهرستان‌های مختلف این استان نیز ایجاد شده و هم اینک گویش‌ها و لهجه‌های متفاوت و متنوعی در این استان به چشم می‌خورد.

پیشنهادی: درباره فرهنگ بومی استان‌های ایران بیشتر بخوانید