فرهنگ بومی و قومی استان ایلام

همه چیز درباره فرهنگ، آداب و رسوم، ادبیات و آیین های استان ایلام

تحقیق مختصر درباره فرهنگ بومی ایلام

یکی از شهرهای غربی ایران و مرکز استان ایلام است که به زبان کردی جنوبی گویش ایلامی تکلم می‌کنند.و اکثر مردم شیعه هستند. جمعیت این شهر برپایهٔ سرشماری سال ۱۳۹۰ خورشیدی  برابر با ۱۷۲٬۲۱۳ نفر بوده‌است. شهر ایلام در حصاری از کوه‌ها و ارتفاعات جنگلی واقع شده و آب و هوایی معتدل کوهستانی و بهاری دارد. بافت ایلام دانشگاه علوم پزشکی ایلام و دانشگاه ایلام دو دانشگاه مهم این شهر هستند. ایلام دارای منابع خوب گاز و نفت است. درضمن قرار گرفتن بر سر زائرین کربلا این استان رو از این حیث حائز اهمیت کرده است.

تاریخچه استان ایلام

مفصل‌ترین گزارش در باب مرگ مهدی خلیفهٔ عباسی در ماسبذان، توسط طبری گزارش شده‌است. وی حدود چهار صفحه در خصوص رفتن مهدی به ماسبذان و وفات او نوشته‌است؛ و این که در همان‌جا فوت می‌کند و محل دفن او در دهکدهٔ «رذ» که از دهکده‌های ماسبذان بوده و در شهر ایلام امروزی واقع شده بود؛ و تاریخ آن را سال صدوشصت‌ونه ذکر کرده‌است. از واضح، ناظر مهدی آورده‌اند که گوید: «مهدی، در ماسبذان، در دهکده‌ای به نام رذ به شکار رفت و … سگان از پی آهویی برفتند.

وی نیز همچنان از پی آن بود، آهو از در خرابه‌ای بیرون دوید، سگان از پی آن بیرون دویدند، اسب نیز از پی سگان به درون دوید که پشت وی بر در خرابه بشکست و هماندم بمرد.» رستم رفعتی چنین می‌آورد: «قبر مهدی خلیفه عباسی در ده بالا -ایلام کنونی- بود و تیره‌هایی از ایل دهبالایی خادمین این قبر بودند.

بر روی این قبر تا سال ۱۳۱۴ بارگاهی برقرار بود اما این اثر تاریخی – اسلامی در سال ۱۳۴۳ تخریب شد.»اما ایلام کنونی در سال ۱۳۰۸ شمسی در منطقه‌ای که «حسین‌آباد» نامیده می‌شد از نو احداث گردیده و یک سال بعد با توجه به سابقه تاریخی و تصویب فرهنگستان ایران به نام «ایلام» نام‌گذاری شده‌است.

ایلام از دیرباز جایگاه شهرنشینی و گهواره فرهنگی ایرانیان بوده است. در دوره ساسانی بخشی از سرزمین «پهله» یا «پهلو» شمرده می‌شده و تازیان آن را «جبال» می‌نامیده‌اند. از سدهٔ چهارم تا میانه‌های ششم قمری، این منطقه بخشی از عراق عجم بود. ایلام در دوران جنگ ایران و عراق بشدت آسیب دید.

آداب و رسوم و فرهنگ بومی مردم ایلام

♦ عيد نوروز

در اين منطقه گرامى‌ داشتن نوروز و آتش‌افروزى شب چهارشنبه‌سورى از آداب کهن به‌شمار مى‌رود. ديد و بازديدهاى نوروز تا سيزده نوروز ادامه مى‌يابد و در روز سيزدهم فروردين مردم به باغ‌ها و دامنه کوه‌ها و تپه‌ها رفته و ناهار را آنجا صرف مى‌کنند .

♦ عيد فطر

در اين روز مردم استان ايلام در مراسم باشکوه نماز عيد شرکت مى‌کنند.

♦ مراسم ازدواج

♦ خواستگارى

چند روز پيش از خواستگاري، قادى از طرف خانواده پسر به خانه دختر مى‌رود و روز خواستگارى را مشخص مى‌کنند و پدر دختر با درخواست مهلت چند روزه، با اقوام و خويشان خود مشورت مى‌کند و چنانچه نظرشان مثبت بوده روزى را مشخص مى‌کنند. در مراسم خواستگارى بعد از صرف چاى و ميوه بزرگ فاميل پس از ذکر مقدمه‌اى از پدر خانواده دختر او را خواستگارى مى‌کند و بعد از موافقيت پدر دختر، يکى از مردان خانواده پسر، دست پدر دختر را مى‌بوسد. دست‌بوسى قطعى بودن ازدواج را مى‌رساند. معمولاً در اين مراسم حضور نمى‌يابد .

♦ مراسم عروسى

در شرايط کنونى دختر و پسر اغلب خود همسر خويش را برمى‌گزينند، اما در گذشته کمتر انتخاب به اين‌گونه صورت مى‌گرفت. مراحل ازدواج در ميان مردم استان ايلام به‌طور کلى به اين ترتيب است؛ پس از خواستگاري، در روز معين، زنان در خانواده در منزل پدر دختر جمع مى‌شوند و خانواده ٔ پسر يک شال، يک انگشتر و پيراهن، کفش، مقدارى شيريني، قند، روغن حيوانى و برنج براى خانواده دختر مى‌برند .

امروزه داماد و عده‌اى جوان از نزديکان پسر، در اين مراسم شرکت دارند. در روزى‌که در اصطلاح ديارى (Diary) گفته مى‌شود، و در واقع همان شيرينى‌خوران است، مادر پسر لباس‌هاى خريدارى شده را به‌تن دختر مى‌پوشاند و خواهر بزرگتر پسر نيز کلوانه (Kelwana) يا انگشتر را به‌دست دختر مى‌کنند. در اين مراسم به شادى و پايکوبى پرداخته مى‌شود. بعد از اين مراسم تا روز عروسي، داماد به خانواده ٔ دختر در کار درو، خرمن‌برداري، گله‌دارى کمک مى‌نمايد و تمام هزينه‌ها و مخارج زندگى دختر برعهده خانواده پسر است .

در مراسم دزيرانى (Dezurani) ، شيرينى‌ها و هداياى داماد به عروس مشخص مى‌شود. دو سه روز پيش از اين مراسم خانواده داماد به‌قدر کافى قند، برنج و چند رأس گوسفند و ساير مواد غذائى را به منزل پدر و عروس مى‌فرستند و در روزى معين افراد و نزديکان دو خانواده را براى صرف ناهار دعوت مى‌کنند و پس از ناهار، بزرگان خانواده در اتاقى ويژه ميزان شيربهاء و طلا را معين مى‌کنند .

پس از اتمام مراسم دزيراني، داماد به خانه عروس دعوت مى‌شود و برادر عورس، داماد را همراهى مى‌کند. داماد مبلغى را به‌عنوان هديه به خانواده دختر مى‌دهد. و هنگام بازگشت، خانواده ٔ عروس مبلغى بيش از آن‌را به داماد هديه مى‌کنند که در اصطلاح محلى به اين مراسم ‘چري’ يعنى دعوت مى‌گويند .

براى مراسم عروسى معمولاً روزهاى پنج‌شنبه و جمعه انتخاب مى‌شود و مهمانان از دو خانواده دعوت مى‌شوند. دهل‌چى‌ها در ساعات اول روز در مجلس حاضر و شروع به نواختن مى‌کنند و اهالى نيز به پايکوبى مى‌پردازند. دهل‌زن همزمان اسامى تازه‌واردان را اعلام مى‌کند و فرد مزبور بايد پولى به‌عنوان شاوازانه به دهل‌زن بدهد.

در قديم سوارکاران فاميل داماد، ضمن ترتيب دادن مسابقه اسب‌دواني، با جلال و شکوه خاص براى آوردن عروس بهخانه او مى‌رفتند. خواهر و مادر و برادر يا دائى و عموى داماد به اتاق عروس رفته و برادر داماد شالى را به کمر دختر بسته و عروس و همراهان او را براى حرکت آماده مى‌کردند و با خواندن آوازهاى محلي، باساز و دهل، عروس را به منزل داماد مى‌بردند.

در جلوى منزل داماد فرش يا پارچه‌اى پهن مى‌کردند و داماد و يکى از برادرانش کنار آن مى‌ايستادند؛ به محض ورود کاروان عروس، داماد وى را از ماديان پياده مى‌کرد و برادر داماد گوسفندى را جلوى پاى عروس قربانى مى‌کرد و عروس پاى راست خود را در خون گوسفند مى‌زد. جهيزيه عروس چند ساعت پيش از حرکت کاروان عروس، به خانه ٔ داماد فرستاده مى‌شد تا آماده شود .

♦ مراسم چمر

در مناطق روستائى و عشيره‌اى استان ايلام ‘چمر’ نواى غمبارى است که در سوگ عزيزان از است رفته نواخته مى‌شود، اين مراسم در سه هنگام برگزار مى‌شود: هنگام نزع، تدفين و سوگواري. اين مراسم خاص مردان و خانواده‌هاى مرفه است. براى سوگوارى زنان فقط ‘پرسه’ مى‌گيرند. چمر با صف بستن زنان مويه‌خوان، نوازندگان سازد و دهل و شاعران محل شروع مى‌شود.

با بالا آمدن آفتاب و به نوا درآمدن سرنا و دهل نواى چمرى آغاز مى‌شود. بعد از صف بستن و قرار گرفتن علم و کتل‌ها در قسمت‌هاى مختلف صف، ‘بويش’ ها و ‘راوکر’ ها يا همسرايان مرثيه‌خوانى با نوائى مانند هق‌هق آغاز مى‌شود. همسرايان با اين نوا از جلوى صف گذشته و با رسيدن به پايان صف به آرامى باز مى‌گردند و اين کار تکرار مى‌شود. اين مراسم تا نيمروز ادامه مى‌يابد. بعد از صرف ناهار و چاي، مراسم تا تاريک شدن هوا ادامه مى‌يابد. اين مراسم يک تا سه روز به‌طور مى‌انجامد. چنانچه مراسم چند روز ادامه يابد، هر غروب ميهمانان هر غروب به خانه‌هاى خود باز مى‌گردند. اما در مرحله آخر به آنها شام مى‌دهند که به آن ‘شه و شيم’ (شام عزا) گفته مى‌شود .

صنایع دستی استان ایلام

ادبیات بومی ایلام

زبان و گویش

زبان رایج ساکنین استان ایلام کردی است که طوایف و ایلات مختلف در تمامی شهرستانهای استان با اندک تفاوتی در ادای الفاظ و کلمات بدان تکلم می‌کنند.زبانهای کردی، لری و لکی و عربی در استان ایلام رایج است. کسانی که به زبان کردی سخن می‌گویند در شهرستان‌های ایوان (کردی کلهری)، ایلام، ملکشاهی، مهران، سیروان، چرداول، بدره و بخشی در آبدانان و دهلران زندگی می‌کنند.

کسانی که در استان ایلام با زبان لری صحبت می‌کنند در شهرستان‌های دهلران، آبدانان و دره شهر بخشهایی از بدره، بخشهایی از شهر ایلام سکونت دارند. در شهرستان دهلران و بخصوص در بخش موسیان، عده‌ای به زبان عربی صحبت می‌کنند که گروه اقلیت زبانی استان را تشکیل می‌دهند.

واژه فیلی در بین مردم ایلام معروفیت بسیار ندارد. این را کردهای ساکن عراق به مناسبت سلطه والیان لرستان موسوم به فیلی بر ایلام، رواج داده‌اند و آن از مقوله مجاز خاص و عام است (سارایی)

علیرضا اسدی در کتاب خود چنین می‌آورد: «از مقایسهٔ واژگان ایرانی میانه (پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی) با واژگان کردی به این نتیجه می‌توان رسید که بسیاری از واژگان پهلوی اشکانی و ساسانی با این واژگان کردی هم ریشه‌اند. این هم آوایی در بسیاری از افعال، مفاهیم سیاسی، دینی، اجتماعی، مشاغل، اسامی خاص، اسامی عام و حتی اصطلاحات عامیانه دیده می‌شود».

گویش کردی ایلامی دارای لهجه‌های گوناگونی است که مهمترین آنها عبارتند از:

ملکشاهی:در شهرستان‌های ملکشاهی، ایلام و مهران

کلهری: ایوان

خزلی:در بخشهای از شهرستان‌های سیروان و چرداول –خزروند: محل سکونت از چها راه ایلام کارزان به پایین تا آخرین روستا یعنی سفید خانی… –مرشدوند: سه روستای (سراب کارزان-قنات آباد -چشمه پهن)

ریزوندی: واقع در دهستان ریزوند از موشکان تا زیرتنگ بیجنوند…

آبدانانی: در شهرستان‌های آبدانان، دهلران و دره شهر

ایلامی: در شهرستانهای ایلام، مهران، شیروان چرداول

بدره‌ای: در شهرستان بدره