دانشچی پورتال جامع تحقیق و مقاله، مطالب علمی و هنری ، وبگردی و…
همه چیز درباره آرایه تلمیح
تلمیح یکی از آرایه‌های معنوی در ادبیات است که کاربرد آن در شعر و نثر یا گفتار باعث زیبایی کلام، بهتر رساندن معنای کلام و اثربخشی بیشتر در ذهن مخاطب می‌شود. در ادامه مقاله به موضوعاتی همچون تلمیح چیست؟ انواع تلمیح، چگونگی تشخیص تلمیح، تفاوت تلمیح و تضمین و مثال‌هایی برای آن می‌پردازیم.
تلمیح چیست؟
تلمیح در لغت به‌معنی اشاره‌کردن و نگاه‌کردن گذرا به سوی چیزی می‌باشد. در ادبیات، نوعی آرایه ادبی است که در آن شاعر یا نویسنده در نوشتار خود به آیه، حدیث، ضرب‌المثل، داستانی معروف یا اصطلاحی علمی اشاره می‌کند. به عبارت دیگر هرگاه با شنیدن یا خواندن اثری به یاد مطلب معروفی افتادیم، آرایه تلمیح در آن اثر وجود دارد.
مثال برای تلمیح
مثال ۱: پدرم روضه رضوان به دو گندم بفروخت
من چرا مُلکِ جهان را به جوی نفروشم؟
حافظ در این بیت به داستان قرآنی خوردن حضرت آدم(ع) از میوه ممنوعه و رانده‌شدنش از بهشت اشاره دارد.
در تلمیح، تشبیه و تناسب (مراعات نظیر) را هم می‌توان یافت چون بین داستانی که به آن اشاره شده و موضوع مطلب، تشبیهی وجود دارد که نویسنده از آن استفاده کرده، و از طرف دیگر بین اجزای داستان هم تناسب وجود دارد.
مثال ۲- بیستون کندن فرهاد نه کاری است شگفت
شور شیرین به سر هر که فتد کوهکن است
در این بیت به آسان‌شدن مشکلات برای عاشق اشاره شده که این موضوع شباهت به داستان شیرین و فرهاد دارد (تشبیه) و از طرفی بین اجزای شعر یعنی بیستون، کوهکن، فرهاد و شیرین تناسب وجود دارد.
انواع تلمیح
تلمیح به دو نوع ساده و پیچیده تقسیم می‌شود.
تلمیح ساده
در تلمیح ساده، به‌صورت مستقیم به مطلب معروف اشاره می‌شود و برای تشخیص آرایه ادبی به‌کار رفته در متن نیازی به دقت زیادی نیست، بلکه آشنایی با مطلبی که به آن اشاره شده برای تشخیص تلمیح کافی است.
مثال:
یا رب این آتش که در جانِ من است
سرد کن زان سان که کردی بر خلیل
حافظ در این بیت با استفاده از تلمیح ساده به داستان سردشدن آتش برای ابراهیم(ع) اشاره کرده است.
تلمیح پیچیده
در تلمیح پیچیده، به قسمتی از مطلب معروف اشاره می‌شود یا با استفاده از آرایه‌های ادبی دیگر سعی می‌کنند که به‌طور غیرمستقیم به مطلب مورد نظر اشاره شود.
مثال:
بادی که در زمانه بسی شمع‌ها بکشت
هم بر چراغدان شما نیز بگذرد
در این بیت سیف فرغانی به‌طور غیرمستقیم به آیه ۸۸ سوره قصص که می‌فرماید: «كُلُّ شَيءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ؛ همه چيز جز ذات او فاني مي‌شود» اشاره و از تلمیح پیچیده استفاده کرده است.
چگونگی تشخیص تلمیح
برای تشخیص تلمیح لازم است با مطالب معروف آشنا باشیم، پس شناخت تلمیح نیاز به دانش ادبی دارد؛ اما جای نگرانی نیست چون در تلمیح معمولاً از مطالب و داستان‌هایی که در ادبیات، زبان عامیانه و قصه‌های معروف وجود دارد، استفاده می‌شود و همه کم‌وبیش با آنها آشنا هستیم.
برای راحت‌شدن تشخیص این آرایه ادبی به چند مورد که در ادبیات فارسی بسیار کاربرد داشته اشاره می‌کنیم:
ضرب‌المثل‌ها
داستان‌های ادبی
- لیلی و مجنون
- شیرین و فرهاد
- خسرو و شیرین
- بیژن و منیژه
- رستم و سهراب
- سیاوش
- ویس و رامین
- وامق و عذرا
- جمشید
- شیخ صنعان
- منصور حلاج و…
داستان‌های قرآنی
- رانده شدن حضرت آدم و حوا از بهشت، برادرکشی هابیل و قابیل
- معراج پیامبر اسلام(ص)، امی‌بودن و معجزاتشان مثل شق القمر، داستان اویس قرنی
- کشتی نوح، طوفان نوح، پسر نوح
- سردشدن آتش برای ابراهیم، گلستان شدن آتش، ذبح اسماعیل، زنده‌شدن چهار پرنده
- اندوه یعقوب در فراق یوسف، شفای دیدگان، لباس یوسف
- توطئه برادران یوسف، در چاه افتادن، مقام‌یافتن، ماجرای زلیخا، بریده‌شدن دست زنان با دیدن یوسف، زندانی‌شدن
- به دنیا آمدن موسی و سپرده‌شدن به رود نیل، معجزات مثل عصا و ید بیضا، گوساله سامری، شکافته‌شدن رود نیل، ماجرای قارون
- موسی و خضر، آب حیات
- به دنیا آمدن عیسی، عروج، معجزات مثل زنده‌کردن مردگان، شفای کور، دمیدن در پرنده گلی، سفره غذای آسمانی
- قوم ثمود و حضرت صالح و ماجرای شتر
- طعمه نهنگ شدن و زنده‌ماندن یونس
- بیماری، رنج و صبر ایوب
- خواب طولانی اصحاب کهف، سگ اصحاب کهف
- سخن‌گفتن سلیمان با حیوانات، مسخربودن باد، قالیچه سلیمان، ماجرای ملکه سبا، ازدنیارفتن سلیمان
- صدای زیبای داوود، زره‌سازی، کتاب زبور
- جنگ خیبر، نبرد با دشمن در جنگ احزاب، بخشیدن بی‌احترامی دشمن، صدقه‌دادن هنگام رکوع، لیلة المبیت، با چاه درددل‌کردن امام علی(ع)
- واقعه کربلا، سرهای روی نی و آزادگی امام حسین(ع)
- صبر حضرت زینب، پیام‌رسان کربلا، قافله‌سالاری و…
تفاوت تلمیح و تضمین
وقتی در یک اثر، اشاره‌ای به مطلبی معروف وجود داشته باشد، از آرایه تلمیح و اگر عین مطلب معروف در اثر بیان شود، از آرایه تضمین استفاده شده است.
مثال:
آسمان بار امانت نتوانست کشید
قرعه کار به نام من دیوانه زدند
در این بیت حافظ به آیه ۷۲ سوره احزاب اشاره می‌کند که می‌فرماید: «ما امانت را بر آسمان‌ها و زمين و کوه‌ها عرضه داشتيم، آنها از حمل آن سربرتافتند، و از آن هراسيدند؛ اما انسان آن را بر دوش کشيد» پس این بیت دارای آرایه تلمیح است.
حالا به قطعه زیر توجه کنید:
تو نیک و بد خود هم از خود بپرس
چرا بایدت دیگری محتسب
وَ مَنْ یَتَّقِ اللهَ یَجْعَلْ لَهُ
وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِب
در این قطعه حافظ قسمت‌هایی از آیه ۲ و ۳ سوره طلاق را که می‌فرماید: «وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيثُ لَا يَحْتَسِبُ» عیناً آورده و از آرایه تضمین استفاده کرده است.
مثال‌های تلمیح
۱- چه غم دیوار امّت را که دارد چون تو پشتیبان
چه باک از موج بحر آن را که باشد نوح کشتیبان
سعدی در این بیت به داستان کشتی نوح اشاره دارد.
۲- آب طلب نکرده همیشه مراد نیست
گاهی بهانه‌ای است که قربانی‌ات کنند
فاضل نظری در این بیت به ضرب‌المثل «آب نطلبیده مراد است» اشاره دارد.
۳- گویی از مجمر دل آه اویس قرنی
به محمد نفس حضرت رحمان آرد
بوی پیراهن یوسف که کند روشن چشم
باد گویی که سوی پرغم کنعان آرد
غزنوی در بیت اول به داستان «اویس قرنی» و در بیت دوم به داستان «پیراهن یوسف و شفای چشمان یعقوب» اشاره دارد.
۴- ای آفتاب حُسن برون آ دمی ز ابر
کآن چهره مُشَعشَعِ تابانم آرزوست
مولانا در این بیت به ضرب‌المثل «آفتاب همیشه پشت ابر نمی‌ماند» اشاره دارد.
۵- فارغ از خود شدم و کوس أنا الحق بزدم
همچو منصور خریدار سرِ دار شدم
امام خمینی در این بیت به داستان منصور حلاج اشاره دارد.
درباره آرایه کنایه
