مختصر درباره زندگینامه علی اکبر دهخدا و ویژگی های اشعار او
زندگی علی اکبر دهخدا
علیاکبر دهخدا ادیب، لغتشناس، سیاستمدار و شاعر ایرانی (متولد ۱۲۵۷ تهران – درگذشته ۷ اسفند ۱۳۳۴ در تهران) بود. او مؤلف و بنیانگذار لغتنامه دهخدا نیز بودهاست.
همزمان با آغاز مشروطیت، دهخدا با همکاری مرحوم جهانگیرخان و مرحوم قاسم خان، روزنامه معروف صور اسرافیل را منتشر کرد. مقالات طنز آمیز دهخدا به خاطر آنکه به زبان مردم کوچه و بازار نوشته شده و به خدمت همان مردم در آمده بود و دردها و نیازهای آنان را باز می گفت در قلب مردم نفوذ بسیار کرده بود و خوانندگان بسیار داشت.
سبک دهخدا
دهخدا در ادبیات عهد انقلاب مشروطه مقامی ارجمند دارد، علامه دهخدا باهوشترین و دقیق ترین طنزنویس این عهد است. دهخدا با نثر ویژه ای که در نوشتن مقالات انتقادی صوراسرافیل به کار برد نمونه ای از نثر طنز و انتقادی فارسی را ابداع کرد. علی اکبر دهخدا هر حادثه ای را دستاویز قرار می داد تا به استبداد بتازد.
نکته مهم در مقالات و شعر طنز دهخدا عشق و علاقه و دلسوزی به حال مردم خرده پا است. دهخدا با نمایاندن جهات تاریک زندگانی، جهت روشن و امیدبخش آن را هرگز فراموش نمی کرد. علامه دهخدا به بطالت و تنبلی و بی شعوری می تاخت. مقالات طنزآمیز او با امضای “دخو” انتشار یافت.
آثار معرف علی اکبر دهخدا
۱- لغتنامه: بزرگترین لغتنامه فارسی که تا به امروز تالیف و نشر شده و محصول کوششهای مداوم چهل و پنج ساله (۱۳۱۴-۱۳۵۹) دهخدا و گروهی از یاران اوست که تا بعد از مرگش ادامه داشت. دقت در فرهنگهای پارسی دهخدا را متوجه ساخت خطاهای موجود پارسی از فرهنگی به فرهنگ دیگر منتقل شده و غلطخوانی و غلطنویسی نیز بر غلطهای افزوده است. دهخدا برای این کار خود را برپایه دقیق علمی استوار ساخت.
۲- امثال و حکم: دهخدا سالیان دراز به تدوین لغتنامه بزرگ خود پرداخته و امثال را همانند لاروس بزرگ داخل لغات کرده بود، “اعتمادالدوله قراگوزلو” وزیر معارف بدان سبب که طبع لغتنامه با وسایل آن عهد میسر نبود از دهخدا درخواست کرد امثال و حکم را از یادداشتها مجزا کرده و جداگانه منتشر سازد، دهخدا موافت کرد و از میان یاداشتها خود آنچه مثل و حکمت و اصطلاح حتی اخبار و احادیث را بیرون کشید و مجموع آن را با عنوان امثال و حکم در چهار مجلد در سالهای ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۱ در تهران به همت قراگوزلو به طبع رسانید و در پایان کتابت فهرست اعلام افزود.
۳- ترجمه کتاب علل عظمت و انحطاط رومیان تالیف منتسکیو از زبان فرانسه.
۴- ترجمه کتاب روح القوانین از منتیسکو.
۵- فرهنگ لغت فرانسه به فارسی.
۶- تعلیقات بر دیوان ناصر خسرو.
۷- شرح حال ابوریحان بیرونی مقارن با هزاره تولد بیرونی.
۸- تصحیح دیوان حافظ.
۹- تصحیح دیوان منوچهری.
۱۰-تصحیح سید حسن غزنوی.
۱۱- تصحیح دیوان فرخی.
۱۲- صحیح دیوان مسعود سعد سلمان.
۱۳- تصحیح دیوان سوزنی سمرقندی.
۱۴- تصحیح لغت فرس اسدی.
۱۵- تصحیح صحاح الفرس.
۱۶- تصحیح دیوان ابن یمین.
۱۷- تصحیح یوسف و زلیخا.
۱۸- دیوان اشعار.
۱۹- مجموعه مقالات.
ویژگی اشعار علی اکبر دهخدا
این را می توان به سه دسته تقسیم کرد:
نخست اشعاری که به سبک متقدمان سروده، بعضی از این سروده ها دارای چنان استحکامی است که تشخیص آنها از گفته های پیشینیان دشوار است.
دوم اشعاری که در آنها تجدد ادبی به کار رفته است. مسمط “یاد آر ز شمع مرده یار آر” از بهترین اشعار جدید فارسی به شمار می آید.
سوم اشعار فکاهی او که به زبان عامیانه سروده شده است.
دهخدا جزو معدود شاعران دوره مشروطیت است که جهان بینی و جهان نگری روشنی دارد. هرگز دچار احساسات نمی شود و شعار نمی دهد.
دهخدا اشعارش را در قالبهای معهود مثنوی، غزل، مسمط، قطعه، دوبیتی و رباعی سروده است.
مضامین اشعار او: وطن پرستی، دادخواهی، رسوا کردن ظالمان و حاکمان نالایق و مبارزه با ریاکاری و دورویی است.
یکی از ویژگیهای شعر دهخدا طنز تلخ و گزنده اوست که با تحلیل قوی و سرشارش همراه می شود.
نوشته هایی از امثال و حکم علی اکبر دهخدا
«آری این اوستا بههر نیرنگ// ز یکی خم برآورد دهرنگ// زرد از او جوی و زعفرانی بین// سرخ از او خواه و ارغوانی بین// دهدت زین خم ار کند آهنگ// نیز بالاتر از سیاهی رنگ»
«آزادی اندیشه و قلم و زبان و مجامع و شغل و منزل و غیره موجب آبادی و عمران ممالک است.»
«از درختی که مام بالا رفت// دخت برشاخ نیز غیژد تفت// گفت و خوش گفت پیر برزیگر// اینچنین دختر آنچنان مادر// سری آنسان سزای این پنجه// بهچنان دیگ، لایق این کمچه»
«از گلستان جهان گفتم چه باشد سود، گفت//در بهار عمر، ز ازهار حقایق دستهای»
«باقلا بار کردنت هوس است// پیش کن خر که کار زین سپس است»
«بزن دشمن اینک چو دانی زدن// چه ترسی که فردا چهخواهد شدن// بلرزیدش امروز دست نبرد// چو در فکر فردا فرورفت مرد»
«تا امامت کند بهعامی چند// همچو خود ریش گاو، خامی چند»
«تا بری زیر سایه بازش رخت// شاخهبُر بر میار بیخ درخت// بره خواهی و کشک و روغن و شیر// میش را پشم گیر، پوست مگیر»
«تا سرانگشت تعنت به سر مهر گذاری// حالیا پرده برافکن مه انگشتنما را»
«جامی است از زهر هلاهل تن تو// وان زهر درون جام ما و من و تو// بشکستن این، خرد و هبا گشتن آن// دانی چهبود جان پدر، مردن تو»
«چو فقر از در درون آید، برون شد عشق از روزن»
«خواه ردش کنی و خواه قبول// نیست غیر از بلاغ، کار رسول»
«در مکتب درد تا ملالش ندهند// دل را به کمال دل، مجالش ندهند»
«دنیا به امید برپاست، دنیا به امید قائم است.»
«دونوبت حذر در خور جنگ نیست// یکی روز مرگ و دوم روز زیست// چو در زینهار قضا خفت تن// به شب نیز بستر به میدان فکن// زبالین و گر مرگ برداشت سر// به سر گو دگر نازبالین مخر»
«رادمردان و احرار به واسطه عدم اعشاءِ به تحصیل یا جمع مال، غالبأ فقیر و بیچیزند.»
«ریش انبوه پر از اشپش و کک// زیر او اوفتاده تحت حنک// همچو آن توبره که آکنده// بند بر کلگی درافکنده»
«غول عادات را بهبیگاری// خواجه تاشان گاو عصاری// بام تا شام در مشقت راه// شب همانجا که بامداد پگاه»
«فکر پایه عقل است.»
«گفتم از فیض وصل، خواهم زد// آتش شوق را مگر آبی// گفت خوابیست خوش ولی بیند// فیل خوابی و فیلبان خوابی»
«لیک از بهر نیک سنجیدن// صد شنیدن کجا و یک دیدن»
«همه قافله پس و پیشیم. مرگ به فقیر و غنی نگاه نمیکند. مرگ شتری است که به در هر خانه میخوابد، همه چیز چاره دارد جز مرگ.»
بیشتر بخوانید: همه چیز در مورد زندگی جبار باغچهبان