همه چیز درباره عنصر آهن (Fe)
آهن، (به لاتین : Ferrum) با علامت اختصاری Fe و عدد اتمی ۲۶، عنصری از جدول تناوبی در دسته فلزات واسطه است که در ادامه بیشتر با آن آشنا می شوید. با دانشچی همراه باشید.
آهن یک فلز است که در نخستین دورهٔ فلزهای واسطه جای دارد. آهن از دیدگاه جرم، بزرگترین عنصر سازندهٔ کرهٔ زمین است. آهن اصلیترین عنصر سازندهٔ هسته بیرونی و درونی زمین و چهارمین عنصر متداول در پوستهاست. فراوانی آهن در سیارههای زمینسان و دیگر کرههای سنگی مانند ماه، به خاطر پدیدهٔ همجوشی هستهای در ستارههای بزرگ است، که در پروسهٔ همجوشی آهن آخرین عنصریاست که با آزادسازی انرژی؛ پیش از فروپاشی خطرناک آن ستاره به صورت یک ابرنواختر، و پراکندن آهن در فضا، ایجاد میشود.
شناسنامه آهن
عدد اتمی: ۲۶
جرم اتمی:۵۵.۸۴۵
نقطه ذوب: C°۱۲۴۴
نقطه جوش : C°۱۹۶۲
شعاع اتمی: Å ۱.۷۲
ظرفیت:۲و۳
رنگ: خاکستری مایل به صورتی
حالت استاندارد: جامد
نام گروه:۸
انرژی یونیزاسیون: Kj/mol 7.87
شکل الکترونی: ۲ ۱s22s2p63s23 p63d 64s
شعاع یونی : Å ۰.۶۴۵
الکترونگاتیوی: ۱.۸۳
تاریخچه آهن
اولین نشانههای استفاده از آهن به زمان سومریان و مصریان بر میگردد که تقریبا” ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد با آهن کشف شده از شهاب سنگ ها اقلام کوچکی مثل سر نیزه و زیور آلات میساختند. از ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد ، تعداد فزاینده ای از اشیاء ساخته شده با آهن مذاب ( فقدان نیکل ، این محصولات را از آهن شهاب سنگی متمایز میکند ) در بینالنهرین ، آسیای صغیر و مصر به چشم میخورد؛ اما ظاهرا” تنها در تشریفات از آهن استفاده میشد و آهن فلزی گرانبها حتی باارزشتر از طلا بهحساب میآمد.
بر اساس تعدادی از منابع آهن ، بعنوان یک محصول جانبی از تصفیه مس تولید میشد – مثل آهن اسفنجی – و بوسیله متالوژی آن زمان قابل تولید مجدد نبوده است. از ۱۶۰۰ تا ۱۲۰۰ قبل از میلاد در خاورمیانه بطور روز افزون از آین فلز استفاده میشد، اما جایگزین کابرد برنز در آن زمان نشد.
تبر آهنی متعلق به عصر آهن سوئد در گاتلند سوئد یافت شده است. از قرن ۱۰ تا ۱۲ در خاورمیانه یک جابجایی سریع در تبدیل ابزار و سلاح های برنزی به آهنی صورت گرفت. عامل مهم در این جابجائی ، آغاز ناگهانی تکنولوژی های پیشرفته کار با آهن نبود، بلکه عامل اصلی ، مختل شدن تامین قلع بود. این دوره جابجایی که در زمانهای مختلف و در نقاط مختلفی از جهان رخ داد، دوره ای از تمدن به نام عصر آهن را بوجود آورد.
همزمان با جایگزینی آهن به جای برنز ، فرآیند کربوریزاسیون کشف شد که بوسیله آن به آهن موجود در آن زمان ، کربن اضافه میکردند. آهن را بصورت اسفنجی که مخلوطی از آهن و سرباره به همراه مقداری کربن یا کاربید است، بازیافت کردند. سپس سرباره آنرا با چکشکاری جدا نموده و محتوی کربن را اکسیده میکردند تا بدین طریق آهن نرم تولید کنند.
مردم خاور میانه دریافتند که با حرارت دادن طولانی مدت آهن نرم در لایه ای از ذغال و آب دادن آن در آب یا روغن میتوان محصولی بسیار محکمتر بدست آورد. محصول حاصله که دارای سطح فولادی است، از برنزی که قبلا” کاربرد داشت محکمتر و مقاومتر بود. در چین نیز اولین بار از آهن شهاب سنگی استفاده شد و اولین شواهد باستان شناسی برای اقلام ساخته شده با آهن نرم در شمال شرقی نزدیک Xinjiang مربوط به قرن ۸ قبل از میلاد بدست آمده است. این وسایل از آهن نرم و با همان روش خاورمیانه و اروپا ساخته شده بودند و گمان میرفت که برای مردم غیر چینی هم ارسال میکردند.
در سالهای آخر پادشاهی سلسله ژو ( حدود ۵۵۰ قبل از میلاد) به سبب پیشرفت زیاد تکنولوژی کوره ، قابلیت تولید آهن جدیدی بوجود آمد. ساخت کورههای بلندی که توانایی حرارتهای بالای k 1300 را داشت، موجب تولید آهن خام یا چدن توسط چینِیها شد. اگر سنگ معدن آهن را با کربن k 1470-1420 حرارت دهیم، مایع مذابی بدست میآید که آلیاژی با ۵/۹۶% آهن و ۵/۵۳% کربن است. این محصول محکم را میتوان به شکلهای ریز و ظریفی در آورد. اما برای استفاده ، بسیار شکننده میباشند، مگر آنکه بیشتر کربن آنرا از بین ببرند.
از زمان سلسله ژو به بعد اکثر تولیدات آهن در چین به شکل چدن است. با این همه آهن بعنوان یک محصول عادی که برای صدها سال مورد استفاده کشاورزان قرار گرفته است، باقی ماند و تا زمان سلسله شین ( حدود ۲۲۱ قبل از میلاد ) عظمت چین را واقعا” تحت تاثیر قرار نداد.
توسعه چدن در اروپا عقب افتاد، چون کورههای ذوب در اروپا فقط توانایی k 1000 را داشت. در بخش زیادی از قرون وسطی در اروپای غربی آهن را همچنان با روش تبدیل آهن اسفنجی به آهن نرم بدست میآوردند. تعدادی از قالبگیری های آهن در اروپا بین سالهای ۱۱۵۰ و ۱۳۵۰ بعد از میلاد در دو منطقه در سوئد به نامهای Lapphyttan و Vinarhyttan انجام شد.
دانشمندان میپندارند شاید این روش بعد از این دو مکان تا مغولستان آن سوی روسیه ادامه یافته باشد، اما دلیل محکمی برای اثبات این فرضیه وجود ندارد. تا اواخر قرن نوزدهم در هر رویدادی یک بازار برای کالاهای چدنی بوجود آمد، مانند درخواست برای گلولههای توپ چدنی.
در آغاز برای ذوب آهن از زغال چوب هم بعنوان منبع حرارتی و هم عامل کاهنده استفاده میشد. در قرن ۱۸ در انگلستان تامین کنندگان چوب کم شدند و از زغال سنگ که یک سوخت فسیلی است، بعنوان منبع جانشین استفاده شد. این نوآوری بوسیلـــه Abraham Darby انرژی لازم برای انقلاب صنعتی را تامین نمود.
ویژگیهای آهن
آهن دارای سطوح صاف و نقرهای براق مایل به رنگ خاکستریست اما وقتی در هوا با اکسیژن ترکیب میشود به رنگ قرمز یا قهوهای در میآید که به آنها اکسید دارای ترکیبات آهن یا زنگ آهن گفته میشود. کریستالهای خالص آهن نرمه (نرمتر از آلومینیوم) و با اضافه کردن مقدار کمی ناخالصی مانند کربن مقدار قابل توجهی تقویت میشود. مقادیر مناسب و کمی (تا چند درصد) از فلزات دیگر و کربن، تولید فولاد میکند که میتواند ۱۰۰۰ بار سختتر از آهن خالص باشد.
Fe۵۶ سنگینترین ایزوتوپ پایدار (تولید شده توسط فرایند آلفا در نکلئوسنتز استلار) است که با عناصر سنگینتر از آهن و نیکل برای تشکیلشان به سوپر نوا احتیاج دارند. آهن فراوانترین عنصر در غولهای قرمز است، و فراوانترین فلز در شهابسنگها و در هستهٔ فلزی متراکم در سیاراتی مثل زمین است.
آهن خالص فلز است، اما به ندرت در این شکل روی سطح زمین یافت میشود زیرا در حضور اکسیژن و رطوبت به آسانی اکسیده میشود. به منظور به دست آوردن فلز آهن، اکسیژن باید از سنگ معدنهای طبیعی توسط کاهش شیمیایی حذف شود – بهطور عمده از سنگ آهن از سنگ Fe2O۳ توسط کربن در درجه حرارت بالاست.
خواص آهن را میتوان با تولید آلیاژهایی از آن با استفاده از فلزات متنوع گوناگون (و بعضی غیر فلزها به ویژه کربن و سیلیکون) اصلاح نمود و فولادها را ایجاد کرد. هستهٔ اتمهای آهن تقریباً دارای بالاترین انرژیهای اتصال در هر نکلئون است و تنها ایزوتوپ Ni۶۲ دارای انرژی بیشتر از آن میباشد.
هرچند فراوانترین نوکلید پایدار همان Fe۵۶ میباشد، این آهن از طریق همجوشی هستهای در ستارههای شکل گرفتهاست و اگرچه اندکی انرژی کمتر نیز از طریق سنتز کردن نیکل ۶۲ نیز استخراج میگردد. شرایط در ستارگان برای ایجاد این فرایند مناسب نیست. توزیع عنصر آهن بر روی زمین بسیار بیشتر از نیکل است و احتمالاً در تولید عنصر از طریق سوپر نوا نیز همینطور است.
آهن (آهن Fe+۲، یون فروس) عنصر ردیابی لازمیست که تقریباً تمام موجودات زنده از آن استفاده میکنند. تنها استثناهای این موضوع چندین موجود زندهای هستند که در محیطهای فقیر از نظر آهن زندگی میکنند و به گونهای تکامل یافتهاند که عناصر گوناگونی را در فرایندهای متابولیکشان مورد استفاده قرار دهند مثل منگنز به جای آهن برای تجزیه یا هموسیانین به جای هموگلوبین. آنزیمهای حاوی آهن معمولاً دارای گروههای هموپروستاتیک هستند که در تجزیهٔ واکنشهای اکسیداسیون در زیستشناسی و در انتقال تعدادی از گازهای حل شدنی شرکت میکنند.
کاربرد های آهن
آهن رایج ترین و پرکاربردترین فلز در جهان شناخته شده است چرا که ۹۵ در صد فلزات تولید شده در جهان را آهن تشکیل می دهد این به گونه ایست که آهن با مقاومت بالایی که بر خورد دار بوده بیت فلزات جزو ارزان ترین نیز می باشد و همواره در اسکلت ساختمان ها ، بدنه اتومبیل ها و بدنه کشتی های بزرگ و … مورد استفاده قرار گرفته است.
به طور کلی فرآورده های تولید شده از آهن خام را می توان به دسته های زیر بخش بندی کرد. انواع آهن:
- چدن: وقتی آهن خام را ذوب می کنند در قاب هایی ماسه ای یا فلزی ریخته و آن را سرد می کنند که از این طریق چدن بدست می آید.
- چدن چکش خوار: تفاوت زیادی با چدن دارد که می توان گفت نرم تر بوده ، مقاومت کششی بالاتری داشته و به نسبت به چدن استفاده بیشتری در صنعت دارد طریقه به دست آمد آن به این طورت است که وقتی بر روی چدن عملیاتی از قبیل اضافه کردن منیزیم و سیلیکات آهن و بلوری شدن کربن انجام میشود چدن چکش خوار بدست می آید.
- چدن سفید: از سرد شدن مذاب به دست می آید کربن این چدن به صورت کربن سمانتیک می باشد در صد شکنندگی آن را نیز می توان با نرم کردن آن کاهش داد.
- آهن کارشده: در این حالت آهن را ذوب کرده و به صورت اسفنجی شکل در می آورند برای بدست آورد این نمونه آهن ها ناخالصی های موجود در آن همچون سیلیسیم ، منگنز ، کربن در آن تصفیه می شود.
- فولاد: آلیاژی است از آهن و کربن که توسط خواص آهن و دیگر عناصر بدست می آید وقتی که فولاد تولید می شود پایداری و مقاومت آن صد برابر بیشتر از قبل می شود.
- آهن قراضه: به اضافات و قراضه های فولاد گفته می شود.
ترکیبات آهن
معمولترین حالات اکسیداسیون آهن عبارتند از:
- حالت فروس ۲+Fe
- حالت فریک ۳+Fe
- حالت فریل ۴+Fe که با تعدادی آنزیم ( مثلا” پیروکسیدازها ) پایدار شده است.
- آهن ( VI) هم معروف است (اگرچه کمیاب میباشد). درصورتیکه به شکل فرات پتاسیم باشد، ( K2FeO ) یک اکسید کننده انتخابی برای الکلهای نوع اول میباشد. این ماده جامد فقط در شرائط خلاء و ارغوانی تیره پایدار است، هم به صورت محلول سوزآور و هم بصورت یک ماده جامد.
- کاربید آهن Fe3C به نام سمنتیت معروف است.
ایزوتوپ های آهن
آهن بطور طبیعی دارای چهار ایزوتوپ پایدار Fe-54 , Fe56 , Fe-57 , Fe-58 میباشد. فراوانی نسبی ایزوتوپهای آهن در طبیعت تقریبا” Fe-54 8/5% ، Fe-56 7/91%، Fe-57 2/2% و Fe-58 3/0% است.Fe-60 که نوکلید پرتوزای غیر فعال است، دارای نیمه عمر ۵,۱ (Myr) میباشد. بیشتر تلاش گذشته برای اندازه گیری ترکیبات ایزوتوپی آهن بهعلت فرآیندهایی که توام با نوکلئوسنتز ( مانند مطالعات شهاب سنگها ) و شکلگیری کانیها هستند، حول محور تعیین انواع مختلف Fe-60 صورت گرفته است.
در وهلههای مختلف ، شهاب سنگهای Semarkona و Chervony Kut میتوان بین تمرکز Ni-nickel|60 ( محصول اخترچه Fe-60 ) و فراوانی ایزوتوپهای پایدار آهن ارتباطی یافت که دلیلی برای وجود آهن ۶۰ در زمان شکلگیری منظومه شمسی میباشد. احتمالا” انرژی آزاد شده توسط فروپاشی آهن ۶۰ به همراه انرژی رها شده بر اثر فروپاشی نوکلئید پرتوزای Al-26 ، در ذوب مجدد و تفکیک اخترچههای بعد از شکلگیری آنها ۴,۶ میلیارد سال پیش تاثیر داشته است. فراوانی Ni-60 موجود در مواد فرازمینی نیز ممکن است آگاهی بیشتری در مورد منشاء منظومه شمسی و تاریخ ابتدایی آن ارائه نماید.
در بین ایزوتوپ های پایدار فقط آهن ۵۷ دارای اسپین اتمی است،(۲/۱-). به همین خاطر آهن ۵۷ در شیمی و بیوشیمی بعنوان یک ایزوتوپ اسپینی دارای کاربرد است.
اثرات آهن بر سلامتی انسان
آهن در کلیه مواد غذایی مانند گوشت، سیب زمینی و سبزیجات وجود دارد. بدن انسان آهن موجود در فرآورده های جاورانی را سریعتر از آهن موجود در فرآورده های گیاهی جذب میکند. آهن مهمترین بخش تشکیل دهنده هموگلوبین است و عامل رنگ قرمز خون و منتقل کننده اکسیژن در کل بدن انسان میباشد.
اگر آهن با بافت های بدن برخورد کند یا در آنها باقی بماند، باعث ورم ملتحمه، مشکلاتی در مشیمیه و آماس شبکیه میشود. اگر مقدار بیش از حد مجاز غبار یا بخار اکسید آهن تنفس شود، مشکلات معده و ریوی خوش خیم را به نام siderosis سبب میشود. این بیماری با استفاده از اشعه ایکس قابل تشخیص میباشد.
اختلالات فیزیکی خاصی همراه با بیماری siderosis پیش نمی آید. تنفس مقدار فراوانی اکسید آهن (به خصوص کارگرانی که در چنین محیط هایی کار میکنند) خطر ابتلا به سرطان ریه را افزایش میدهد. مقدار اندکی آهن در ۵۰ درصد جانورانی که در معرض این عنصر شیمیایی قرار گرفته اند، سبب مرگ شده است. معمولاً این مقدار در حدود میلی گرم یا از ماده در هر کیلوگرم از وزن جانور میباشد.
تاثیرات زیست محیطی آهن
آهن ۳، آرسنیت و پنتاهیدرات ممکن است برای محیط زیست خطرناک باشند. به همین دلیل باید توجه خاصی به گیاهان، هوا و آب شود. به طور کلی باید از ورود مواد شیمیایی به محیط زیست جلوگیری به عمل آورد، زیرا اکثر مواد شیمیایی برای مدت زمان طولانی در طبیعت باق می مانند و از خود مقاومت نشان میدهند.
وظایف آهن در بدن
آهن یکی از عناصر ضروری و مورد نیاز بدن است و وظایف مهمی را بر عهده دارند که عبارتاند از:
- انتقال اکسیژن در گلبولهای قرمز
- تولید هموگلوبین خون
- مقاومت در برابر استرس و ناخوشی
- عملکرد صحیح آنزیمها
- تقویت سیستم ایمنی
جذب آهن در بدن
گوشت مرغ و ماهی و گوشت قرمز خصوصاً ویتامین ث، به جذب آهن کمک فوقالعادهای میکنند. از طرفی کلسیم، منیزیم، روی و مس از عناصری هستند که جذب آهن را کاهش میدهند به خصوص کلسیم؛ همچنین چای، قهوه، کاکائو و دمکردههای گیاهی نیز مانع از جذب آهن میشوند. از این رو بهتر است که غذاهایی که دارای کلسیم هستند خصوصاً لبنیات را هنگام خوردن مواد غذایی دارای آهن نخورید؛ مخصوصاً افرادی که دارای کمخونیاند بهتر است که لبنیات را با غذا میل نکنند.
هشدارها درباره آهن
مصرف بیش از حد آهن خوراکی ایجاد مسمومیت میکند، چون مقدار زیاد آهن فروس با پروکسیدهای بدن واکنش کرده ، تولید بنیان های آزاد میکند. وقتی مقدار آهن در بدن طبیعی است، مکانیسم های ضد اکسیداسیون خود بدن قادر به کنترل این فرآیند میباشد. اگر مقدار آهن بیش از نرمال باشد، مقادیر غیرقابل کنترل بنیان های آزاد بوجود میآید.
مقدار کشنده آهن برای یک کودک ۲ ساله تقریبا” ۳ گرم بوده و یک گرم آن مسمومیت جدی در پی خواهد داشت. گزارشهایی مبنی بر مسمومیت کودکان در اثر مصرف ۱۰ تا ۵۰ عدد قرص سولفات آهن در کوتاه مدت وجود دارد.مصرف بیش از حد آهن بر اثر خوردن غیر عمدی داروها عامل جدی مرگ و میر در کودکان است. افزایش غیرقابل کنترل آهن در بدن ، موجب بروز بیماری به نام hemochromatosis میگردد. آهن اضافی در کبد جمع شده ، موجب بیماری آهن زدگی siderosis و آسیبهای عضوی میشود. به همین دلیل افرادیکه کمبود آهن ندارند، نباید مکمل های آهن مصرف کنند.
پیشنهادی: درباره عنصر مس بیشتر بخوانیدعنصر آهن _ دانشچی