دریا را بهتر بشناسیم
دریا چیست؟
دریا، اقیانوس جهانی، یا به شکل سادهتر، اقیانوس، بدنه آبی متصل آبهای شور میباشد که ۷۰٫۸ درصد سطح زمین را پوشش میدهد. دریا آبوهوای زمین را معتدل میکند و نقش مهمی در چرخه آب، چرخه کربن، و چرخه نیتروژن دارد. عنوان دریا معمولاً برای دریاچه های شور هم که فاقد مجرای خروجی طبیعی اند نیز استفاده می شود، مانند دریای خزر که دریاچه ای بزرگ است، و دریاچه گالیله که یک دریاچه کوچک با آب شیرین و مجرای خروجی طبیعی است.
عمق دریاها مختلف و تغییر پذیر است و در بعضی نقاط بین ۱۲،۰۰۰ تا ۱۵،۰۰۰ متر می باشد. ته دریاها مانند سطح زمین ناصاف و غیر مسطح می باشد و در زیر آب دره هایی موجود است شبیه به دره هایی که در کوه های بسیار مرتفع مشاهده می کنیم و جزیره های کوچک و کم وسعت نیز قله های کوه های مرتفع زیر دریا هستند.
آب دریا
آب دریا همواره شور است و اگرچه درجه شوری آن میتواند متفاوت باشد، حدوداً ۹۰ رصد آب اقیانوسها در هر لیتر ۳۴ تا ۳۵ گرم (۱٫۲ اونس) مواد جامد محلول دارند، که شوری ۳٫۴ تا ۳٫۵ درصدی تولید میکنند. (اقیانوسنگاران برای توصیف سادهتر تفاوتهای کوچک، اغلب به جای درصد، شوری را با در هزار یا بخش در هزار (ppt) بیان میکنند). شوری سطح آبها در نیمکره شمالی به طور عمومی نزدیک به ۳۴ در هزار است، در حالی که در نیمکره جنوبی ۳۵ در هزار میباشد.
حل شونده آب اقیانوسها از هم از آب رودخانههای درحال جریان و هم از جریانهای اقیانوسی فراهم میشود. ترکیب نسبی مواد حل شونده، در سراسر اقیانوس ثابت است؛ سدیم و کلرید حدود ۸۵ درصد آن را شکل میدهند. سایر حلشوندهها، شامل یونهای فلزی مانند منیزیم و کلسیم و یونهای منفی مانند سولفات، کربنات، و برمید میباشد. در غیاب سایر آلودگیها، نوشیدن آب دریا ضرر ندارد، البته بیش از حد شور است؛ به طور مشابه، بدون شیرینسازی نمیتوان برای آبیاری اکثر گیاهان از آن استفاده کرد. برای هدفهای علمی و فنی، اغلب از شکل استاندارد آب مصنوعی دریا استفاده میشود.
تنوعهای شوری تحت عوامل بسیاری قرار دارد: جریانهایی که بین دریاها جاری میشوند؛ آب شیرین رودخانهها و یخچالهای طبیعی، بارندگی، ایجاد و ذوب یخ دریا، و تبخیر که تحت تأثیر دما، بادها و امواج قرار دارد. برای مثال، سطح بالایی دریای بالتیک شوری بسیار کمی دارد (۲۰ تا ۱۵ در هزار) زیرا دمای پایین آبوهوای پیرامون، تبخیر را کاهش داده است؛ این دریا رودخانههای فراوانی دارد؛ و ارتباط اندک آن با دریای شمال موجب ایجاد لایه زیرین خنک و متراکمی میشود که به سختی با آبهای سطحی مخلوط میگردد.
علت شوری آب دریا
نمکهای محلول در آب دریا : آب دریا به قدری شور است که قابل خوردن و زراعت نیست. علت این شوری ، وجود نمکهای مختلف به خصوص نمک طعام میباشد. اقیانوس شاید تنها جایی باشد که بتوان تمام عناصر را در آنجا یکجا پیدا کرد. از عناصر ساده بیش از شصت نوع آن در آب اقیانوس شناخته شده و احتمال وجود بقیه چندان بعید به نظر نمیرسد. مقدار بعضی از عناصر در آب دریا ، به قدری ناچیز است که بطور مستقیم تشخیص داده نمیشود، ولی وجود آنها در اندام جانوران دریا ثابت شده است. وزن کل املاح موجود در آب اقیانوسها را حدود تن برآورد کردهاند. این املاح میتواند تمام سطح کره زمین را به ضخامت ۴۵ متر بپوشاند و اگر فقط روی قارهها قرار گیرد، ضخامت آن به ۱۵۳ متر خواهد رسید.
دمای دریا
دمای دریا عمدتاً بر میزان تابش خورشیدی جذب شده وابسته است. در استوا، جایی که نور خورشید به طور مستقیم میتابد، دمای لایههای سطح میتواند تا ۳۰ درجه سانتیگراد افزایش یابد؛ در اطراف قطبها، دما در نقطه ذوب با یخ دریا در تعادل دمایی است. شوری آب دمای ذوب را کمتر از دمای ذوب آب شیرین کرده است (معمولا -۱٫۸). این اختلاف دما به گردش مداوم آب در دریا کمک میکند. جریانهای سطحی گرم با دور شدن از استوا سرد میشوند. با متراکمتر شدن، در آب فرومیرود. آب سرد در اعماق دریا، پیش از بالا آمدن سطح، به سمت استوا بازمیگردد. در سراسر جهان آب دریای در اعماق، دمایی بین -۲ تا ۵ درجه سانتیگراد دارد.
جزر و مد
به بالا رفتن و پایین آمدن منظم سطح آب در پاسخ به تأثیر گرانش ماه و خورشید بر زمین و تأثیر چرخش زمین، که در دریاها و اقیانوسها مشاهده میشود، جزر و مد گویند. در هر مکانی، آب پیرامون چرخه جز و مد بالا میآید به به بیشترین ارتفاع خود یعنی «مد» میرسد، سپس فروکش میکند و به «جزر» میرسد. با فروکش کردن آب، موجشکنها و مناطق جزری بیشتری نمایان میشوند. تفاوت ارتفاع جزر و مد را «طیف جزر و مدی» گویند.بورهای جزر و مد در دهانه رودخانهها روی میدهند، جایی که نیروی جزر ورودی، امواج دریا را در مقابل جریان به بالا هل میدهند.
ویژگی های آب دریا
گازهای محلول در آب دریا: در آب دریا گازهای مختلفی به صورت محلول وجود دارد که مهمترین آنها اکسیژن است. حیوانات دریا برای تنفس از اکسیژن محلول در آب استفاده میکنند. به جز اعماق چند دریا وجود جانوران در تمام نقاط مشاهده شده، لذا اکسیژن نیز در تمام قسمتهای دنیای اقیانوس وجود دارد، ولی مقدار آن در همه جا به یک اندازه نیست. آب اکسیژن را از هوا دریافت میکند. در قسمت سطحی به علت اختلاط با هوای مجاور میزان اکسیژن همیشه زیاد است. علاوه بر آن ، اکسیژنی که گیاهان دریا ضمن فتوسنتز دفع میکنند، در آب حل میشود.
رنگ و شفافیت آب دریا: رنگ طبیعی دریا آبی است، ولی به سبب وجود عناصر آلی و مواد معدنی از نواحی مختلف به رنگهای سبز ، زرد و سرخ نیز دیده میشود. رنگ آب دریا در عرضهای بلند متمایل به سبز است. این رنگ به علت وجود پلانکتونهای نوع دیاتومه میباشد. رنگ زرد در اثر وجود مواد تخریبی است که معمولا در دهانه رودهای بزرگ دیده میشود. در دریای سرخ و خلیج کالیفرنیا وجود نوعی آلگ رنگ آب را مایل به سرخ نشان میدهد، به موازات این عوامل انعکاس رنگ آسمان هم ، رنگ آب دریا را تغییر میدهد.
شفافیت آب دریا به مقدار نفوذ اشعه خورشید در آب بستگی دارد. آزمایشها نشان می دهند که در یک متر عمق ، نصف اشعه جذب میشود. تاثیر طیف سبز تا ۵۰۰ متر و طیف بنفش تا ۱۵۰۰ متر است. شفافیت آب دریا در نزدیکی سواحل به خصوص در نزدیکی مصب رودخانهها به مقدار قابل ملاحظهای کاهش مییابد.
وزن مخصوص آب دریا: وزن یک سانتیمتر مکعب آب خالص در ۴،۰۸ درجه حرارت برابر یک گرم است که آن را وزن مخصوص آب میگویند. وزن مخصوص آب دریا به سبب وجود املاح ، همیشه از وزن مخصوص آب خالص بیشتر است. بطور کلی ، وزن مخصوص آب دریا تابع حرارت و درجه شوری است. آب دریا هر قدر سردتر شود، وزن مخصوص آن افزایش مییابد.
همین طور افزایش درجه شوری نیز سبب افزایش وزن مخصوص میگردد. وزن مخصوص متوسط آبهای سطحی دریا در حدود ۱،۰۲۵ است. در دریاهای کناری و داخلی بسته به موقعیت جغرافیایی و شرایط محلی ، وزن مخصوص متفاوت است. مثلا در دریای سرخ وزن مخصوص آب بین ۲۵ الی ۲۸ میباشد، ولی در دریای بالتیک بیش از ۰۴ نیست. (معمولا برای نشان دادن وزن مخصوص آب دریا دو رقم سمت راست را مینویسند).
حرارت آب دریا: حرارت آب اقیانوسها یک ویژگی فیزیکی است که در نتیجه تبادل با محیط مجاور حاصل میشود. در آب نیز مثل سایر اجسام چگونگی تبادل حرارت به گرمای ویژه و قابلیت هدایت آن بستگی دارد. گرمای ویژه آب اقیانوس زیاد است، بدان سبب گرم شدن و سرد شدن آن به کندی صورت میگیرد و از این رو اختلاف درجه حرارت روزانه و سالانه آب اقیانوسها نسبت به قارهها خیلی کمتر است. اختلاف درجه حرارت متوسط روزانه در اقیانوس بیش از یک درجه نیست.
اختلاف سالانه نیز بین ۵ تا ۱۰ درجه میباشد، ولی در دریاهای داخلی و خلیجها بطور استثنایی حد تغییرات بیشتر است. قسمتی از حرارت جذب شده به وسیله تبخیر به اتمسفر منتقل میشود. در فصل تابستان با وجود سرد بودن آب اقیانوس نسبت به هوای مجاور اختلاف درجه حرارت بین این دو محیط چندان زیاد نیست. ولی در زمستان آب گرمتر از هوا بوده و اختلاف نیز بیشتر است. این اختلاف به خصوص در دریاهای کناری و داخلی به ۲۰ الی ۲۸ درجه و آبهای قطبی به ۳۵ درجه میرسد.
بیشتر بخوانید: مختصر دربارهی اقیانوسها