جناس چیست؟ به همراه مثال

همه چیز درباره تعریف جناس و انواع به همراه مثال

در ادبیات فارسی کلماتی هستند که تنها از نظر معنی یا یک مصوت یا صامت با یکدیگر تفاوت دارند که به آن‌ها جناس می‌گویند. در ادامه به تعریف کامل‌تر از این آرایه ادبی (متناسب با کتاب ادبیات فارسی هشتم و نهم) پرداخته‌ایم. با دانشچی همراه باشید.

جناس چیست؟

جناس یک‌سانی و هم‌سانی دو یا چند واژه در واج‌های سازنده را گویند، اگر معنی متفاوتی داشته باشند. به دو کلمه هم جنس یا هم‌معنی که در یک مصراع یا بیت به کار می‌رود، ارکان جناس گویند. ارزش جناس به موسیقی و آهنگی است که در سخن می‌آفریند و زیبایی جناس در گروه پیوندی است که با معنی سخن دارد.

جناس در شعر و نیز در نثر به کار می‌رود. جناس تام یک‌سانی دو واژه در تعداد و ترتیب واج‌هاست؛ بر موسیقی درونی مصراع یا جمله می‌افزاید. در این مثال واژهٔ «باز» دو بار به کار رفته است؛ اول به معنی باز (پرندهٔ شکاری) و دوم به معنی گشاده است.

بر دوخته‌ام دیده چو باز از همه عالم         تا دیدهٔ من بر رخ زیبای تو باز است

انواع جناس

جناس‌ها انواع مختلفی دارند که عبارتند از:

۱- جناس ناقص حرکتی

یک‌سانی دو یا چند واژه در صامت‌ها و اختلاف آن‌ها در مصوت‌های کوتاه است. تکرار صامت‌ها، موسیقی درونی مصراع را پدیدمی‌آورد؛ مانند:

شکر کند چرخ فلک، از مَلِک و مُلک و مَلَک                کز کرم و بخشش او، روشن و بخشنده شدم

در بیت بالا، سه واژه «مَلِک، مُلک، مَلَک» به کار رفته‌اند، صامت‌های هر سه واژه یک‌سان اما مصوت‌های کوتاه آنان و همچنان معنی شان با هم متفاوت است.

۲- جناس ناقص اختلافی

اختلاف دو کلمه در حرف اول، وسط یا آخر است. جناس میان دو واژه آن‌گاه جناس ناقص خوانده می‌شوند که اختلاف آن‌ها بیش از یک حرف نباشد. برای نمونه:

بدان گه که خیزد خروش خروس                ز درگاه برخاست آوای کوس

در این مثال، دو کلمه «خروش» و «خروس» در کنار هم آمده‌اند، آخرین صامت دو کلمه با هم متفاوت است. هماهنگی این دو واژه در بقیه صامت‌ها و مصوت‌ها و هماهنگی حرف اول آن‌ها با «خیزد» از عوامل آفرینش موسیقی در مصراع اول است. این جناس در کتب سنتی، به تفکیک اختلاف در حرف اول، وسط و آخر، جناس مضارع، لاحق و مطرف نامیده می‌شده است.

۳- جناس ناقص افزایشی

اختلاف دو واژه است در معنی و تعداد حروف، این نوع جناس در کتب سنتی جناس زاید یا مُذَیّل نامیده می‌شده است. در جناس ناقص افزایشی، افزایش ممکن است در حرف اول، وسط و آخر رخ دهد. مانند:

سرو چمان من چرا میل چمن نمی‌کند             همدم گل نمی‌شود، یاد سمن نمی‌کند

در این بیت، واژه «چمان» یک حرف بیشتر از «چمن» دارد. حرف در وسط آن افزوده شده است. هم‌سانی سه صامت دیگر در این دو واژه و همراهی چمان و چمن با کلمه «چرا» در آفرینش موسیقی درونی نقش داشته است.

۴- جناس تام

به دو کلمه که در یک بیت آورده شده است و در نوشتار و تلفظ کاملا شبیه به هم هستند اما معنی متفاوتی دارند جناس تام گفته می‌شود. مثال:

بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر             دیدی که چگونه گور بهرام گرفت

گور در مصرع اول به معنی گورخر و در مصرع دوم به معنی قبر یا مزار است.

مثال جناس

۱- تار زلفت را جدا مشاطه گر از شانه کرد        دست آن مشاطه را باید جدا از شانه کرد

– در این بیت از جناس تام استفاده شده است. شانه در مصرع اول به معنی ابزار حالت دهنده مو و در مصرع دوم به معنی کتف است.

 

۲- زَبونِ خَلق ز خُلق نکوی خویشتنم        چو غنچه، تنگدل از رنگ و بوی خویشتنم

– دو کلمه که در تعداد حروف و شیوه نگارش یکسان هستند اما از نظر حرکت‌گذاری تفاوت دارند مانند خَلق و خُلق به آن جناس ناقص می‌گویند.

 

۳- اگر پای در دامن آری چو کوه         سرت ز آسمان بگذرد در شکوه

–  دو کلمه کوه و و شکوه جناس افزایشی هستند مانند: طاعت و اطاعت

 

پیشنهادی: قالب شعر غزل و انواع غزل