تحقیق در مورد قالب شعری قطعه

همه چیز درباره قالب شعری قطعه و نمونه هایی از آن

در ادامه با قالب شعری قطعه آشنا می شوید. با دانشچی همراه باشید.

قطعه چیست؟

قطعه شعری است که از چند بیت هم‌وزن و هم‌قافیه تشکیل شده؛ با این خصوصیت که مصراع‌های زوج، هم‌قافیه هستند. البته در بعضی موارد، مصراع اول نیز با مصراع‌های زوج هم‌قافیه است. برای درک بهتر این قالب شعری به شکل زیر توجه کنید:

———————      ———————✖
———————      ———————✖ 
———————      ———————✖ 

موضوع قالب قطعه

قطعه بیشتر در موضوعاتی مثل بیان حکایتی شیرین، نکته اخلاقی، خاطره‌ای پندآموز، مناظره، نامه‌نگاری، تهنیت، تعزیت، ستایش و یا هجو به‌کار می‌رود؛ و تمام ابیات آن، یک موضوع خاص را بیان می‌کند.

علت نام‌گذاری این نوع شعر به «قطعه» این است که به‌نظر می‌رسد قسمتی از قصیده‌ای بلند بوده، که شاعر آن را برگزیده است.

قطعه‌سرایی از ابتدای پیدایش شعر فارسی وجود داشته است، قطعه‌های زیبایی از رودکی (پدر شعر فارسی) وجود دارد. مانند این قطعه:

آی دریغا! که خردمند را
باشد فرزند و خردمند نی
ور چه ادب دارد و دانش پدر
حاصل میراث به فرزند نی

علاوه بر رودکی، بسیاری از شاعران از این قالب شعری برای بیان موضوعات مورد نظر خود استفاده کرده‌اند، اما هیچ‌کدامشان در قطعه‌سرایی شهرت ندارند. به عبارتی در ادبیات فارسی، شاعری که قالب اصلی شعرهایش، قطعه باشد، وجود ندارد.

شاعرانی همچون ابوسلیک گرگانی ، شهید بلخی، ابوشکور بلخی، دقیقی توسی، کسایی مَروزی، ناصر خسرو، سنایی، انوری، خاقانی، سعدی، ابن یَمین فَریومدی، پروین اعتصامی، ایرج میرزا، ملک الشعرای بهار و… در آثارشان از این قالب شعری استفاده کرده‌اند.

پیشنهادی: شعرهای خواندی از سعدی

تفاوت قالب شعری قطعه با قالب‌های دیگر شعر

گاهی قطعه بسیار شبیه قالب‌های دیگر شعر می‌شود، در این موارد می‌توان از یک یا چند تفاوت ظریف برای تشخیص قالب شعر استفاده کرد؛ به این نکات توجه کنید:

۱- تفاوت در شکل قالب

🔸 در قطعه، مصراع‌های زوج هم‌قافیه هستند. (این شکل در هشتاد درصد قطعه‌ها به‌کار می‌رود)

🔸 در مثنوی، دو مصراع یک بیت هم‌قافیه هستند و هر بیت قافیه مخصوص به خود دارد.

🔸 در قصیده، غزل، دوبیتی، رباعی و چهارپاره، مصراع اول با مصراع‌های زوج، هم‌قافیه است.

یاد بگیریم: قالب شعری دو بیتی

۲- تفاوت در موضوع

🔸 موضوع قطعه بیشتر اخلاقی، اجتماعی، آموزشی و تعلیمی است و همه بیت‌ها دارای یک موضوع هستند. یعنی کل شعر درباره یک موضوع سروده می‌شود.

🔸 موضوع مثنوی، بیشتر داستان‌سرایی در موارد تعلیمی، اخلاقی، عاشقانه و عارفانه است.

🔸 موضوع قصیده، بیشتر ستایش افراد، و در دوران معاصر، در موضوعات عارفانه و سیاسی سروده شده است.

🔸 موضوع غزل، بیشتر عاشقانه و احساسی است و هرکدام از بیت‌ها یک موضوع خاص دارند.

🔸 موضوع دوبیتی، چهارپاره و رباعی بیشتر عارفانه، عاشقانه و فلسفی است.

۳- تفاوت در وزن

🔸 قالب قطعه فقط یک وزن دارد که همه شعرهای قطعه از آن پیروی می‌کند.

🔸 برای قالب مثنوی، چند وزن شناخته شده که هرکدام از شعرهای مثنوی از یکی از آنها پیروی می‌کند.

🔸 وزن دوبیتی، «مفاعیلن مفاعیلن فعولن» است.

🔸 وزن رباعی، «لاحول ولا قوة الا بالله» است.

۴- تفاوت در تعداد ابیات

🔸 قالب قطعه معمولاً، بین ۲ تا ۱۵ بیت دارد.

🔸 قالب مثنوی، حداقل ۲ بیت و برای پایان آن محدودیتی وجود ندارد. قالب مثنوی از شعرهای بلند به حساب می‌آید.

🔸 قالب قصیده، حداقل ۱۴ بیت و این قالب هم از شعرهای بلند حساب می‌شود و برای پایانش محدودیتی نیست.

۵- شیوه بیان

🔸 شیوه بیان قطعه بیشتر عامیانه، حکایت و تمثیل است. اما در مورد قصیده و غزل، هیچ‌گاه این شیوه استفاده نمی‌شود.

نمونه قطعه

دو قطعه از «پروین اعتصامی» به عنوان نمونه ذکر می‌شود:

قطعه «امروز و فردا»

بلبل آهسته به گل گفت شبی
که مرا از تو تمنایی هست

من به پیوند تو یک رای شدم
گر تو را نیز چنین رایی هست

گفت فردا به گلستان باز آی
تا ببینی چه تماشایی هست

گر که منظور تو زیبایی ماست
هر طرف چهرة زیبایی هست

پا به هرجا که نهی برگ گلی است
همه جا شاهد رعنایی هست

باغبانان همگی بیدارند
چمن و جوی مصفایی هست

قدح از لاله بگیرد نرگس
همه‌جا ساغر و صهبایی هست

نه ز مرغان چمن گمشده‌ایست
نه ز زاغ و زغن آوایی هست

نه ز گلچین حوادث خبری است
نه به گلشن اثر پایی هست

هیچ‌کس را سر بدخویی نیست
همه را میل مدارایی هست

گفت رازی که نهان است ببین
اگرت دیدة بینایی هست

هم از امروز سخن باید گفت
که خبر داشت که فردایی هست

قطعه «بام شکسته»

بادی وزید و لانه خردی خراب کرد
بشکست بامکی و فرو ریخت بر سری

لرزید پیکری و تبه گشت فرصتی
افتاد مرغکی و ز خون سرخ شد پری

از ظلم رهزنی، ز رهی ماند رهروی
از دستبرد حادثه‌ای، بسته شد دری

از هم گسست رشته عهد و مودتی
نابود گشت نام و نشانی ز دفتری

فریاد شوق دیگر از آن لانه برنخاست
و آن خار و خس فکنده شد آخر در آذری

ناچیز گشت آرزوی چند ساله‌ای
دور اوفتاد کودک خردی ز مادری