دانشچی پورتال جامع تحقیق و مقاله، مطالب علمی و هنری ، وبگردی و…
در مورد یخدان ها و یخچال های قدیمی
یخدان‌ها و یخچال‌های قدیمی، سازه‌هایی بودند که در گذشته برای تولید و نگهداری یخ در فصل زمستان و استفاده از آن در فصل تابستان ساخته می‌شدند. این سازه‌ها در مناطق کویری و کم آب ایران، از جمله اصفهان، یزد، کرمان، خراسان و فارس، کاربرد زیادی داشتند. ساخت یخچال‌های طبیعی در ایران یکی از مصادیق بارز هماهنگی انسان با طبیعت برای رفع نیازهای خود بود. این بنا هم از نظر معماری و هم از نظر دانش مهندسی نمونه‌ای بی‌نظیر از تعامل انسان با عناصر طبیعی در فصول مختلف سال بود.
قسمت‌های مختلف یخدان‌های قدیمی و نحوه عملکرد آنها
یخدان‌های قدیمی، معمولاً از سه قسمت اصلی تشکیل می‌شدند:
استخر
استخر یا همان حوضچه محل جمع‌آوری آب برای تولید یخ بود. این استخر معمولاً در قسمت شمالی یخدان قرار می‌گرفت تا آب حاصل از بارش‌ها وارد آن شود.
حصار
حصار، دیوار بلندی بود که در اطراف استخر قرار می‌گرفت. این دیوار، علاوه بر ایجاد سایه برای استخر، از نفوذ گرما به داخل آن نیز جلوگیری می‌کرد. گاهی ارتفاع این دیوارها به ۱۰ متر هم می‌رسید تا کاملاً از نفوذ نور خورشید به داخل استخر، جلوگیری کند. در برخی بناها برای افزایش استحکام دیوارها و یا جلوگیری از تابش‌های جانبی خورشید، سایه‌اندازهای جانبی، طاق‌نماهای متعدد و پشتبندهای بزرگی در اطراف حصار اصلی احداث می‌کردند.
مخزن یخ
مخزن یخ، محل نگهداری یخ بود. این مخزن معمولاً در قسمت جنوبی یخدان قرار می‌گرفت تا از تابش مستقیم نور خورشید به آن جلوگیری شود. این مخازن چند مسیر به بخش شمالی داشتند تا دسترسی ساده‌تر به حوضچه‌ها و تهیه یخ را فراهم کنند. مخازن با دو شکل معماری ساخته می‌شدند:
گنبدی: مصالح مورد استفاده برای ساخت مخازن گنبدی یا مخروطی شکل، به طور معمول خشت خام یا چینه بود. دهانه این مخزن وسیع و نوک آن باریک‌تر است. ورودی در قسمت شمالی و در نزدیکی حوضچه تولید یخ ساخته می‌شد که برای انتقال آسان یخ، دارای سطحی شیب‌دار بود. خروجی مقابل ورودی قرار می‌گرفت و از طریق یک اتاق کوچک به بیرون راه داشت. یخچال‌های ابرقو، کرمان، یزد، میبد، کاشان و یخچال میرفتاح ملایر مخزن گنبدی دارند.
تونلی: مخزن این یخچال‌ها شبیه تونل بود که به صورت یک مستطیل دراز ساخته می‌شد. عرض آن در حدود ۵ متر و طول آن حدود ۱۰ متر بوده است. سقف آنها معمولاً به صورت طاق ساخته می‌شد و کنار راهروهای آن اتاق کوچکی بود که نصف اتاق با پله‌های متعدد به زیر زمین راه می‌یافت. یخچال دوقوز پله در ارومیه و یخچال خلیلی در تهران از نوع تونلی هستند.
محل انبار یخ در مخازن، گودال‌های عمیقی بوده که در وسط همه مخازن احداث می‌شده است. در یخچال‌های گنبدی این مخازن دایره‌ای شکل و در یخچال‌های تونلی به شکل مستطیل بوده است. دیوار گودال‌ها از سنگ، آجر و یا کاهگل ساخته می‌شد و پشت آن با مصالحی مانند خاک زغال عایق می‌شد.
معماران هنرمند آن دوران از آنجایی که می‌دانستند یخ‌ها امکان ذوب شدن دارند و آب حاصل از آن می‌توان در پایه یخچال نفوذ کرده و آن را تخریب کند؛ برای پیشگیری، چاهی در بیرون از یخچال حفر می‌کرند و مجرای باریکی از کف گودال تا چاه می‌ساختند. به این ترتیب آب حاصل از ذوب یخ‌ها داخل چاه می‌شد و بنای یخچال آسیبی نمی‌دید.
نحوه تولید و برداشت یخ از یخچال‌های باستانی
در قدیم افرادی مسئول تهیه و توزیع یخ بودند که به آنها یخچال‌دار می‌گفتند. این افراد در شب‌های زمستان داخل حوضچه‌ها تا سطح معینی آب می‌ریختند. در آن زمان سرمای شب به قدری زیاد بود که تا صبح آب حوضچه یخ می‌زد. هرشب ارتفاع آب را در حد چند سانتی‌متر اضافه می‌کردند. این کار هرشب تکرار می‌شد تا قطر یخ به اندازه عمق حوضچه برسد.
سپس یخچال‌داران در هنگام صبح با ابزارهای خاصی یخ‌ها را تکه می‌کردند، به مخزن یخ می‌برند و داخل گودال می‌ریختند. برای اینکه قطعه‌های یخ به هم نچسبند، بین آنها کاه یا ساقه گندم قرار می‌دادند، سپس لایه بعدی یخ را روی آن می‌گذاشتند. در نهایت با پر شدن گودال، ورودی یخچال نیز با کاهگل پوشیده می‌شد تا هیچ نور و گرمایی به داخل نفوذ نکند. این یخ‌ها در گودال‌ها باقی می‌ماندند تا در تابستان به فروش برسند. درب یخچال‌ها فقط در ابتدای صبح و غروب آفتاب که هوا خنک‌تر بود باز می‌شد. یخ‌ها تا پایان تابستان، آب خنک مردم شهر را فراهم می‌کردند.
یخچال‌ها از قدیم تا به امروز چه فرقی کرده است؟
یخچال‌های قدیمی و جدید، از نظر نحوه تولید و نگهداری یخ، تفاوت‌های اساسی دارند. یخچال‌های قدیمی، از بارش‌های زمستانی و سرمای هوا برای تولید یخ استفاده می‌کردند. به این صورت که در فصل زمستان، آب در استخر یخدان جمع‌آوری می‌شد و سپس با استفاده از سایه دیوار بلند یخدان، از گرم شدن آب جلوگیری می‌شد. در طول شب، با سرد شدن هوا، آب استخر یخ می‌زد سپس افرادی یخ‌ها را تکه تکه می‌کردند و از استخر بیرون می‌کشیدند و در مخزن یخدان ذخیره می‌کردند.
یخچال‌های جدید، از انرژی برق یا گاز برای تولید یخ استفاده می‌کنند. در این یخچال‌ها، آب در محفظه‌ای بسته قرار گرفته و با استفاده از کمپرسور، دمای آب به زیر صفر درجه سانتیگراد کاهش می‌یابد که سبب یخ زدن آن می‌شود.
معروف‌ترین یخدان‌های قدیمی و طبیعی در ایران
در ایران، یخدان‌های قدیمی زیادی وجود دارد که برخی از آنها از اهمیت تاریخی و فرهنگی برخوردارند. از جمله معروف‌ترین یخدان‌های قدیمی و طبیعی در ایران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- یخدان مؤیدی در کرمان: این یخدان، یکی از بزرگترین و زیباترین یخدان‌های ایران است که در دوره صفویه بنا شده است.
- یخدان‌های دوقلوی سیرجان: منحصر به فردترین یخچال دوقلو است که در سال ۱۲۷۴ بنا شده است.
- یخدان گلی خلیل آباد: این یخدان در دوره قاجار بنا شده و نمایانگر ذوق و فرهنگ مردم خلیل آباد استان خراسان رضوی می‌باشد.
- یخچال نه پله ارومیه: نام دیگر آن دوقوز پله بوزخاناسی می‌باشد که در دوره قاجار بنا شده است.
- یخچال خلیلی تهران: در دوران معاصر ساخته شده و مربوط به دوران پهلوی اول می‌باشد.
یخچال‌های تاریخی ایران به همین تعداد ختم نمی‌شود. تعداد زیادی یخچال در ایران وجود دارد که در گذشته و به دست معماران توانمند بنا شده و در این‌جا تنها به چند نمونه از آنها اشاره شد.
جمع‌بندی
یخدان‌ها و یخچال‌های قدیمی، از جمله آثار تاریخی ارزشمندی هستند که نشان‌دهنده نبوغ و خلاقیت گذشتگان ما در استفاده از انرژی‌های طبیعی می‌باشند. این سازه‌ها، علاوه بر جنبه تاریخی، از اهمیت گردشگری نیز برخوردارند و هر ساله گردشگران زیادی را به خود جذب می‌کنند.
یخچال های طبیعی را بشناسید
