تحقیق در مورد قالی بافی و ابزار و دار آن

همه چیز درباره قالیبافی و ابزار آن

آشنایی با قالی بافی

قالی دستبافی است پرزدار که با دستگاهی به نام دار بافته می شود. قالی بافی هنر بافت فرش پرزدار بر روی دار عمودی یا در مواردی افقی به وسیله پشم و ابریشم است. مطمئنا بار ها نام قالی را شنیده اید اما شاید فکر کنید این گستردنی با فرش فرق دارد. پس قبل از اینکه با قالیبافی آشنا شویم بهتر است “فرش” را بشناسیم.

هر چیز گستردنی ای را فرش گویند از قبیل جاجیم، گلیم، زیلو، قالی و قالیچه. اما گستردنی ای که در حال حاضر به آن فرش می گوییم همان قالی است. اما مشخصه ای که این دستبافته را نسبت به بقیه گستردنی ها متمایز می­کند گره دار بودن و پرز های بلند آن است.

کلمه قالی را از چند جهت مورد بررسی قرار داده اند. این کلمه از ریشه عبارت ترکی “قالین” است که با توجه منطقه جغرافیایی معانی گوناگونی دارد:

• مهریه، کابین، جهزیه ای که داماد به عروس خود هدیه (آرماغان) می داد.

• ضخیم، مقاوم و پایدار آنچه به قالی اهمیت و ارزش می بخشد، مواد اولیه طبیعی مانند الیاف پنبه، پشم، ابریشم و کتان، همچنین پیوند رنگ و نقشه و بافت قالی می باشد. قالی مجموعه ای است از گره هائی که در رج های موازی بر چله زده می شود. هر چه تعداد این گره ها در بافت بیشتر باشد مرغوبیت و استحکام آن بیشتر است.

تاریخچه هنر قالی بافی

در مورد تاریخ پیدایش فرش اطلاعات دقیقی وجود ندارد ولی با توجه به آثار باستانی و کشفیات بشر، ثابت شده‌است که هنرهایی نظیر سبد بافی، نمد بافی، زیلو بافی، جا جیم بافی و گلیم بافی همه همه مقدمه‌ای بر پیدایش هنر قالی بافی بوده‌است.

فرش‌های نخستین دارای طرحهای ساده و ابتدایی و شکسته و عمدتا ذهنی باف بوده‌است که جنبه استفاده روزمره داشته‌اند و محققان در مورد مهد فرش بافی در ابتدا به مصر به عنوان مهد این هنر فکر می‌کرده‌اند امّا با پیدایش اولین فرش به نام پازیریک که در کوههای سیبری در سال ۱۹۴۹ توسط پروفسور رودنکو کشف گردید نظریات دیگر را باطل نمود و با توجه به این نمونه عملی، مهد قالیبافی از سواحل رود نیل و دجله و فرات، به آسیای مرکزی تغییر مکان داد و ثابت کرد که مهد هنر فرش بافی در ایران بوده‌است.

احتمالا برای اولین بار افرادچادرنشین فرش را برای کف خاکی زیر چادرهایشان انتخاب کردند. بعضی مطالعات نشان می‌دهند که ممکن است فرش به وسیله مصری‌ها یا چینی‌ها یا دیگر اقوام اختراع شده باشد.

باستان شناسان روسی رودنکو و گربازنوف در سال ۱۹۴۹ و در درهٔ پازیریک حدودا در ۵۰۰۰ فوتی کوه‌های آلتایی، کشف کردند؛ که در پنج قرن قبل از میلاد فرش بافی به بالاترین حد خود رسیده بود، این فرش به فرش گره دار معروف است. در دست نوشته‌های چینی‌ها، اولین مدرک موجود در رابطه با موجودیت فرش پیدا شد که مربوط به سلسلهٔ ساسانیان می‌باشد.

تاریخچه قالی در دوران صفویه

ولیکن با توجه به نمونه‌های عالی باقی مانده از دوران صفویه باید گفت که اوج هنر در ایران خصوصاً هنرهایی مثل کاشیکاری، قالیبافی منقش کاری در این دوران بوده و در این دوران به اوج شکوفایی خود رسیده‌است به‌طور مثال شاه طهماسب که خود علاقه به هنر داشته و از طراحان فرش در زمان خود بوده هنرمندان بزرگ را در تبریز گرد آورد و به کمک قابل ملاحظه‌ای به آن‌ها کرد و در زمان شاه عباس این هنر به اعلا درجهٔ خود رسید.

شاه عباس در اصفهان یک کارگاه دایر کرد و در این کارگاه فرشهای نفیسش برای دربار تولید نمود نمود و پیشرفت قالی به انجام رسیدهٔ که یکی از منابع اقتصادی آن دوران گردید و به دستور وی کارگاه هایی در مشهد، کاشان، شیروان، قره باغ، استر آباد، و گیلان دایر گردید و فرشهای نفیسی همچون فرش اردبیل، چلسی و فرشهای زیبای دیگری زینت بخش موزه‌های دنیا گردید. قالی بافی که در قرن (ده) و یازده به کمال خود رسیده بود رو به تنزل گذاشت و دیگر نتوانست به دوران با شکوه خود برگردد.

مواد اولیه قالی

الیاف پشم، کرک، نخ و ابریشم که با مواد طبیعی یا شیمیایی رنگرزی شده اند مواد اولیه قالی را تشکیل می دهند. رنگهای طبیعی ( گیاهی یا معدنی ) مانند روناس، اسپرک، نیل و … به علت ثبات زیاد ، نقش موثری در اصالت و دوام و نفاست و ارزش قالی دارند. رنگهای شیمیایی از ترکیب مواد مختلف تهیه می شوند. در واقع همان رنگهای جوهری هستند که به آنیلین نیز معروف می باشند.

گره های رایج در قالیبافی : در قالیبافی، گره ها به دو شیوه فارسی و ترکی زده می شود. نحوه گره زدن به شیوه ترکی بدینصورت است که نخ از روی دو تار و از کنار آنها به عقب برده می شود و سپس از داخل تارها به جلود برگشته و محکم می شود.

گره ترکی نزد بافندگی ایلات ترکمن و آذربایجان، روستاهای اطراف همدان رواج دارد.در گره زدن به شیوه فارسی بافنده خامه را از کنار یک نخ تار به عقب برده و بعد از گره زدن نخ، از بین دو تار بیرون آمده و محکم می شود.

پود گذاری

پرز قالی به وسیله گره هایی که در تارها زده می شود و به وسیله تیغه قلاب بریده می شود به وجود می آید. بعد از اتمام هر رج نخ پود در لابه لای تارها کشیده می شود، سپس با شانه کوبیده و رج پود گذاری شده را قیچی کرده و دوباره به ترتیب قبل کار بافت را انجام می دهند.

نقشه قالی

طرحی است که به وسیله طراحان و نقشه پردازان روی کاغذ شطرنجی رسم می شود. گاهی نیز از یک قالی بافته شده به عنوان نقشه استفاده می کنند. معروفترین نقشه های قالی عبارتند از : هراتی یا ماهی، بته، لچک و ترنج، شاه عباسی، جنگلی یا بید مجنون، جوشقانی، میناخانی … به طور کلی نقوش قالی دارای دو شیوه نقوش شکسته و منحنی می باشد.

گلیم

گلیم بافته ای است داری، بدون پرز که با نخ پشمی، پنبه ای یا کنفی با در گیری تاروپود بافته می شود. به این ترتیب که از نخ پنبه ای به عنوان تار و از تخ پشمی رنگارنگ به عنوان پود استفاده می شود. در گلیم بافی نقشه کاربرد چندانی ندارد و معمولا” نقش آفرینی به طور ذهنی انجام می شود. گلیم های هر منطقه طرح و رنگ ویژه ای دارد، که با توجه به بافت آن از بافته های دیگر مجزا می شود.

گلیم بیش از قالی سابقه و قدمت دارد . در واقع قالی در اثر تکامل گلیم، طی قرنهای متمادی پدید آمده است. برای بافت گلیم از دارهای عمودی وافقی استفاده می شود، اما نسبت به بافت قالی به ابزار کار و مواد اولیه محدود تری نیاز است.

ابزار و وسایل قالی بافی

۱- کتب آموزشی
۲- اسلاید با عکس
۳- الیاف طبیعی (پشم، پنبه، ابریشم)
۴- الیاف مصنوعی
۵- رنگهای طبیعی
۶- رنگهای شیمیایی
۷- ترازوی دقیق
۸- عکس های از مواد اولیه
۹- جدول تناسب مواد اولیه با رجشمار
۱۰- تصویر نقشه های متداول قالی
۱۱- نقشه قالی
۱۲- دار مناسب جهت بافت فرش
۱۳- نخ مناسب جهت چله کشی
۱۴- سانتیمتر
۱۵- روپوش کار
۱۶- ماسک دهان
۱۷- کپسول آتش نشانی
۱۸- جعبه کمکهای اولیه
۱۹- تصاویر آموزشی ایمنی و بهداشت

مراحل بافت قالی

ابتدا مرحله چله کشی صورت می گيرد يعنی نخ پنبه ای يا پشمی را به صورت عمودی از بالا به پايين وصل نموده که در اصطلاح به «تار» معروف است.

بعد از چله کشی باید نقشه را رو به روی خود قرار دهیم تا بدانیم به چه طریقی پیش برویم.

سپس به وسيله کرک يا پشم های رنگی مرحله بافتن آغاز می شود بعد از هر رديف «گره» يی رديف «پود رو» و يی رديف «پود زير» انجام می گيرد.

به طور معمول فرش از یک گوشه بافته و عرض آن تکمیل می شود که به اصطلاح رج نامیده می شود. بعد از پایان هر رج روی هر یک از تار و پودها باید گره زده شود و با دفه روی آن می کوبند تا این گره محکم شود. این کار تا پایان بافت فرش ادامه خواهد داشت.

زمانی که فرش به قول معروف به اندازه چهار انگشتی رسید باید قیچی و پرزهای اضافی آن گرفته شود تا این پرزها جلوی گره های جدیدتر را نگیرد و این کار را نیز با قیچی مخصوص انجام می دهند.

اصطلاحات قالی بافی

اصطلاخات قالی بافی شامل موارد زیر است:

پشم

لیف پروتئینی و مجعد است که روی پوست گوسفندان می‌روید و بر اثر سوختن بویی مشابه بوی موی سوخته از خود متصاعد می‌نماید و پس از دور کردن شعله خاموش می‌شود و خاکستری نرم و پودر مانند باقی می‌گذارد.

کرک

الیاف ظریف لابلای موی بز یا شتر است و لیکن در فرش، به الیاف ظریف و بلند پشمی (مانند پشمهای گوسفندان نژاد مرینوس در استرالیا و یا بلوچ) کرک گفته می‌شود.

پشم بهاره

پشمی است که طی روزهای آخر زمستان یا اول بهار، قبل از بارش اولین باران بهاری بر روی گوسفندان چیده شده باشد که بخاطر داشتن لطافت و طول زیاد و نداشتن خار و خاشاک از پشم پاییزه مرغوبتر است.

خامه

اصطلاحاً در هنر فرشبافی به نخ پشمی مورد استفاده برای پرزهای فرش است که به صورت دو لا تهیه می‌شود خامه گفته می‌شود.

متریک

واحد اندازه‌گیری ضخامت خامه پشمی مورد مصرف در قالیبافی است. به عدد طولی خامه پشمی یک لا بر حسب متر که وزن آن یک گرم باشد می‌گویند لذا هر چه عدد متریک بیشتر بشود خامه پشمی یک لا ظریف‌تر می‌گردد. متداول ترین اعداد متریک در خامه‌ها ۳ الی ۱۰ می‌باشند.

ابریشم

الیاف بسیار بلند پروتئینی هستند که کرم ابریشم برای تولید پیله در اطراف خود ترشح می‌کند.

دنیر

واحد اندازه‌گیری ضخامت الیاف ابریشم است و به وزن ۹۰۰۰ متر لیف ابریشمی بر حسب گرم گفته می‌شود لذا برعکس عدد متریک هر چه عدد دنیر بیشتر شود لیف ابریشمی ضخیمتر می‌گردد. دنیر ۶۰ الی ۱۶۰ در قالیبافی مصرف دارد و ظریفتر از آن (کمتر از دنیر ۶۰) را در پارچه‌بافی استفاده می‌نمایند.

پنبه

الیاف سلولزی است که از گیاه پنبه به دست می‌آید و بر اثر سوختن بوی کاغذ سوخته از خود متصاعد می‌نماید و پس از دور شدن از آتش خاموش می‌شود و خاکستری نرم و پودر مانند باقی می‌گذارد.

نمره

به تعداد کلافهای (HANK) 840 یاردی (یک یارده = ۴۴/۹۱ سانتیمتر) نخ پنبه‌ای یک لا در یک پوند (یک پوند = ۵۹/۴۵۳ گرم) می‌گویند و معمول] نمره نخ یک لای پنبه‌ای مورد استفاده در قالیبافی ۵، ۱۰، ۲۰ و بعضاً ۴۰ می‌باشد.

تار (چله)

نخهایی هستند نازک، چند لا شده و پرتاب که معمولاً از جنس پنبه بوده و برای بافت فرش بایستی بر روی دار بطور عمودی نصب گردند و وظیفه آن نگهداری گره‌های فرش می‌باشند. جنس چله‌ها برای فرشهای ریزبافت به منظور برخورداری از استحکام لازم، ابریشمی انتخاب می‌شوند و در فرشهای بافت مناطق عشایری و روستایی جنس چله‌ها را به جهت مقاومت بیشتر در برابر سرما و رطوبت و همچنین ایجاد نرمی و انعطاف لازم در فرش که برای کوچ کردن امری ضروری است از پشم انتخاب می‌نمایند.

گره‌زدن

به تاباندن خامه‌های پشمی یا ابریشمی به دور چله‌های فرش در حین بافت گره زدن می‌گویند.

ذرع

واحد اندازه‌گیری طول فرش از قدیم می‌باشد که در مناطق فارسی‌باف معادل ۱۰۴ سانتیمتر و در مناطق کرمانی‌باف ۱۰۸ سانتیمتر و در مناطق آذری‌باف ۱۱۲ سانتیمتر است.

چارک

به ۴/۱ ذرع، چارک گفته می‌شود که در مناطق فارسی‌باف ۲۶ سانتیمتر است و در مناطق آذری‌باف ۲۸ سانتیمتر است.

گره ذرعی

به ۱۶/۱ ذرع و یا به ۴/۱ چارک گره ذرعی می‌گویند که در مناطق فارسی‌باف ۵/۶ سانتیمتر و در مناطق آذری‌باف ۷ سانتیمتر است.

رج

به ردیف طولی و عرضی گره‌ها رج می‌گویند.

رجشمار

به تعداد رج های بافته شده (یا گره‌های زده شده) در یک گره ذرعی رجشمار می‌گویند. اندازه گره ذرعی بستگی به سبک بافت فرش (آذری یا فارسی) دارد.

ریشه

به پایه و اساس هر چیزی ریشه گویند که در فرش پایه و اساس را جفت چله‌ها (یک چله زیر و یک چله رو) یعنی همان ریشه‌ها انجام می‌دهند. بدیهی است که اگر ریشه‌های فرش (جفت چله‌ها) را از ساختمان فرش خارج کنیم آن فرش کاملاً از هم گسیخته می‌شود و این ریشه‌ها هستند که پس از نصب بر روی دار امکان بافت را میسر ساخته و ابعاد و رجشمار فرش را مشخص می‌نمایند.

طول پرز

به ارتفاع پرزهای فرش گفته می‌شود.

چله کشی

به نصب تار بر روی دار جهت بافت فرش به صورتی که تار‌ها یک در میان زیر و رو باشند چله‌کشی می‌گویند چله‌های زیر در پشت فرش قرار گرفته و توسط بدنه‌های پرز پوشانده می‌شوند و چله‌های رو نیز در داخل فرش قرار می‌گیرند عمل چله‌کشی به سه روش فارسی و‌آذری و یا تلفیقی انجام می‌شود.

کمانه

چوب یا قطعه‌ای لوله‌ای شکل است که محل چله‌های زیر و رو را در فرش تغییر می‌دهد و باعث می‌شود تا یک ردیف ضربدری در چند سانتیمتری دم بافت بوجود آید.

سه لا گرد (سه لا سه گرد)

در مناطقی مانند کاشان و اصفهان و … به منظور ایجاد استحکام در چله‌ها ابتدا نخهای نازک چله را در سه گروه و در جهت عقربه‌های ساعت (S) تاب می‌دهند سپس این سه گروه را روی هم گذاشته و به منظور باز نشدن تاب اولیه در جهت عکس عقربه‌های ساعت (Z) می‌تابند. بدیهی است هر چه تعداد لاها و تاب نخ بیشتر شود استحکام نخ نیز بیشتر می‌شود.

پود

پودها نیز معمولاً از جنس پنبه می‌باشند و به صورت افقی در بافت فرش استفاده می‌شوند و وظیفه آن نگهداری چله‌ها در کنار یکدیگر می‌باشد پودها را معمولاً به جهت رویت بهتر (در لابلای چله‌ها) و رفع جمع‌شدگی رنگ می‌کنند که این رنگرزی نیز به دلیل مقرون به صرف بودن و آسانتر بودن بانیل صورت می‌پذیرد. پودها بسته به محل عبور آنها از بالا یا زیر ضربدری و یا ضخامت آنها به انواع زیر تقسیم می‌شوند.

پود زیر (پود ضخیم)

در این نوع پود که نخها در یک جهت تابیده می‌شوند هر چه تعداد لاهای نخ و مقدار تاب آن کمتر باشد بهتر است پود زیر ضخیمتر می‌باشد و از زیر ضربدری چله‌های فرش به طور مستقیم عبور داد می‌شود.

پود رو ( پود نازک)

در این نوع بایستی از تعداد لاها و تاب بیشتری استفاده شود تا پود ضمن نازک بودن از استحکام لازم نیز برخوردار باشد پود نازک از بالای ضربدری عبور داده می‌شود و پس از دور زدن چله‌های زیر و رو بر روی پود زیر به شکل زیگزاگ قرار می‌گیرد.

ابزار بافت

به وسایلی که برای بافت فرش مورد استفاده قرار می‌گیرند گفته می‌شود که مهم ترین آنها عبارتند از:

دار

به دستگاه قالیبافی که از چوب یا فلز تهیه شده باشد اصطلاحاً دار گفته می‌شود که اجزا آن عبارتند از: سردار زیردار و راست روها.

حاشیه

معمولاً به دو شکل باریک و پهن اطراف طرح مرکزی فرش را می‌پوشاند و وجود یک حاشیه پهن در میان حاشیه‌های باریک باعث می‌شود تا تعداد آنها فرد باشد.

زمینه

بخشی است در میان فرش که گلها و اجزا طرح بر روی آن نقش بسته‌اند و اغلب در رنگهای لاکی، کرم و سرمه‌ای انتخاب می‌شود.

ترنج

به بخش مرکزی فرش که معمولاً مدور یا بیضی شکل است ترنج گفته می‌شود.

سرترنج

معمولاً در ابتدا و انتهای طرح ترنج قالبی به همراه اجزا طرح کشیده می‌شود که اصطلاحاً به آنها سرترنج می‌گویند

پیشنهادی: همه چیز درباره هنر سفالگری