تحقیق درباره امواج گوشی و اثرات مخرب آن

 امواج گوشی و ارتباط آن با سرطان

امواج گوشی

احتمالا تاکنون بارها شنیده‌‌اید که امواج حاصل از تلفن‌های همراه برای سلامتی انسان مضر است، اما شاید اطلاع چندانی از جزئیات آسیب‌هایی که امواج گوشی های همراه بر بدن ما تحمیل می‌کنند، نداشته باشید. پس حتما این مطلب را مطالعه کنید. نگرانی‌ها درباره اثرات امواج تلفن همراه بر سلامت انسان با رشد بیش از حد تعداد دارندگان تلفن‌های همراه (۲ میلیارد نفر در اوت ۲۰۰۵) بیشتر شده‌است. این نگرانی‌ها ناشی از امواج الکترو مغناطیسی در مقیاس مایکرو ویو هستند که این تلفن ها ساطع می‌کنند.

آژانس تحقیقات بین‌المللی سرطان امواج الکترو مغناطیسی موبایل را در گروه شايد سرطان زا طبقه‌بندی می‌کند. طبق گفته‌های سازمان بهداشت جهانی با فاصله گرفتن از موبایل به سرعت قدرت امواج کاهش پیدا می‌کند.

اگر بدن شخص استفاده کننده ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر از موبایل هنگام استفاده فاصله بگیرد مانند زمان‌های فرستادن پیام‌کوتاه و استفاده از اینترنت موبایل همچنین استفاده از هندزفری به مقدار خیلی زیادی قرار گرفتن در معرض امواج الکترو مغناطیسی نسبت به هنگامی که موبایل نزدیک سر قرار دارد کاهش پیدا می‌کند. علاوه بر استفاده از هندزفری و فاصله گرفتن بدن از موبایل با کاهش زمان مکالمات و محدود کردن دقایق آن همچنین استفاده از موبایل در مناطقی که آنتن‌دهی موبایل مطلوب است و قدرت امواج کمتر می‌شود می‌توان در قرار گرفتن در معرض امواج را کاهش داد.

عوارض مخرب امواج گوشی

سرطان زا بودن اين امواج ثابت شده است. تحقيقات زيادي در اين‌باره صورت گرفته است، البته گاهي هم بعضی از آنها به نتيجه خاصي نرسيده است. اما هيچ تحقيقي ثابت نکرده که اين امواج سرطان‌زا نيستند.
موضوع اين است كه سود تجاري باعث مي‌شود خيلي از اين تحقيقات ناديده گرفته شوند. درست مثل سيگار كه مدت‌ها طول كشيد تا همه فهميدند چه مضراتي دارد. تازه با اين كه فهميده‌اند، مي‌بينيد كه باز هم سیگار مي‌كشند. موبايل هم مثل سيگار، علاوه بر سرطان زا بودن مشکلات عديده ديگري براي انسان دارد.

چند خطر مهم امواج گوشی: اول اينکه سلول‌هاي بدن انسان در گستره ۱۰ تا ۱۰۰۰ هرتز با يکديگر ارتباط برقرار مي‌کنند، اکثر موبايل‌ها نيز در گستره ۲۷۰ تا ۱۸۰۰ هرتز ارتباط برقرار مي‌کنند.

مي‌بينيد که گستره امواج الکترومغناطيسي موبايل با سيستم ارتباط بين سلولي انسان هم‌پوشاني دارد و اين مسأله باعث ايجاد اختلالات جبران‌ناپذيري به بدن مي‌شود، مانند ضعيف شدن سيستم دفاعي بدن.

همچنين ثابت شده كه اين امواج تأثير بدي در باروري مردان دارد، زيرا اسپرم‌ها را مي‌کشد و باعث کاهش قواي جنسي آقايان مي‌شود، مخصوصاً در کساني که موبايل را به کمرشان مي‌بندند.

تحقيقات جديد نشان داده اند که اگر شخصی ۲ دقيقه با موبايل‌ صحبت کند، ساختار آنزیمی بزاق دهانش کلا تغيير مي‌کند.

ميدان‌هاي الکترومغناطيسي به ويژه آن‌هايي که در گستره فرکانس بدن هستند، باعث تغيير عملکرد جذب مواد معدني در بدن مي‌شوند و سرعت گسترش تومورها را افزايش مي‌دهند.

هر ۰٫۰۰۴ ثانيه اين امواج به بدن ما برخورد کرده و از آن عبور مي‌کنند. حال شما اگر يک روز موبايل را با خود حمل کنيد حساب کنيد چند بار در معرض آن‌ها قرار مي‌گيريد؟ اين ها تحقيقات مستند است.

آژانس بین المللی تحقیقات درباره سرطان (IARC) وابسته به سازمان جهانی بهداشت در تازه ترین گزارش خود هشدار داد که تلفن های همراه و در کل، میدان های الکترومغناطیسی بسامدهای رادیویی (بی سیم) در طبقه بندی «۲B» قرار دارند.طبقه بندی سطح ۲B به معنی «خطر ممکن سرطانزایی بر روی انسان» است بنابراین سرطانزایی «ممکن» است اما هنوز «متحمل» نشده است. هرچند تاکنون هیچ ارتباط روشنی میان ابتلا به سرطان و امواج رادیویی الکترومغناطیسی پیدا نشده است. باوجود این تاکنون تحقیقات زیادی در این زمینه انجام شده است که همگی تایید کرده اند امواج الکترومغناطیسی بسامدهای رادیویی که از دستگاه های موبایل منتشر می شوند می توانند جذب بدن شوند.

کریستفر وایلد، مدیر IARC در این خصوص گفت: وقتی تحقیقات زیادی در این مورد انجام می شود بسیار مهم است که اندازه های واقع بینانه را برای کاهش اثرات این پرتوها در نظر بگیریم و برای مثال از دستگاه های هندزفری و یا ارسال پیامهای متنی استفاده کنیم.

سال گذشته، IARC تحقیقاتی را با عنوان «اینترفن» انجام داد. نتایج این تحقیقات نشان داد که انجام تماس تلفنی به مدت بیش از نیمساعت در روز در دوره زمانی بیش از ۱۰ سال می تواند خطر توسعه تومور مغزی «گلیوما» را در کاربر به میزان ۴۰ درصد افزایش دهد.

به این ترتیب ، IARC میدان های الکترومغناطیس بسامدهای رادیویی را در طبقه بندی «امکان سرطانزایی» و در کنار آفت کش DDT، کلروفرم، قهوه و سرب قرار داده است

کاهش سطح ملاتونین به دلیل امواج رادیویی

یافته‌های دانشمندان نشان از این دارد که قرار گرفتن طولانی مدت در معرض امواج رادیویی اثر زیان آوری را در میزان ملاتونین ترشح شده توسط غده‌ی صنوبری دارد. غده صنوبری که از آن با عنوان غده‌ی رو مغزی نیز یاد می‌کنند، توده‌ی بافتی مخروطی شکل کوچکی است که به وسیله‌ی یک ساقه به بطن سوم مغز متصل شده است.

ماده‌ی شیمیایی ملاتونین و سروتونین توسط این غده ترشح می‌شود که با چرخه‌ی خواب و بیداری مرتبط است. کارکرد دیگر ماده‌ی ملاتونین شبیه به یک ماده‌ی تمیز کننده است، بطوریکه این هورمون، رادیکال‌های آزادی را که در بدن حضور داشته و سلول‌های سالم را هدف قرار می‌دهند، از بدن می‌زداید. رادیکال‌های آزاد اشاره شده دلیل اصلی بروز سرطان هستند و ملاتونین نیز تنها عامل بازدارنده از اثر گذاری این مواد است. کاهش سطح ملاتونین در بدن به معنای کاهش مقاومت دستگاه ایمنی است که همین موضوع مدخلی برای بروز انواع بیماری‌ها در انسان ها است.

۲۰ راه کاهش عوارض امواج موبایل

۱- مدت زمان مکالمه تان را کاهش دهید.
بهترین راهکار این است که مدت زمان مکالمه با تلفن همراه تان را کاهش دهید. مطالعات نشان می دهد اگر شما بیش از دو دقیقه با تلفن همراه صحبت کنید، امواج مغزی شما تحت تاثیر امواج تلفن همراه قرار می گیرد.

۲- کودکان فقط در مواقع ضرورت
به هیچ وجه درست نیست که کودکان یک تلفن همراه مخصوص خودشان داشته باشند، چون مغز کودکان در حال رشد بوده و اثر امواج تلفن همراه بر آنها پنج برابر بیشتر است. بهتر است کودکان جز در موارد ضرورت، با تلفن همراه خود صحبت نکنند.

۳- تلفن همراه را در جیب شلوارتان و یا روی کمربندتان قرار ندهید.
بهتر است تلفن همراه را در جیب شلوارتان قرار ندهید، چون بافت های بخش پایینی بدن بیشتر از بافت های سر و صورت، اشعه های مضر تلفن همراه را جذب کرده و آسیب می بینند.

۴- اول بگذارید ارتباط برقرار شود.
وقتی شماره گرفتید، اجازه دهید اول ارتباط با طرف مقابل برقرار شود، سپس موبایل را روی گوش تان قرار دهید. در این صورت تحت اشعه مضر کمتری قرار می گیرید. شما می توانید برقرار شدن ارتباط را روی صفحه تلفن همراه تان ببینید.

۵- تلفن همراه تان را داخل پوشش های فلزی قرار ندهید.
برای موبایلتان پوشش های فلزی نخرید. این محفظه های فلزی مانند یک گیرنده عمل کرده و اثر امواج تلفن همراه را که به سمت بدن شما می آیند، تشدید و منعکس می کنند.
استفاده از تلفن همراه در کنار تخت بیماران و یا تجهیزات پزشکی خطرناک است

۶- تلفن همراهی با میزان اِس.اِی.آر پایین تر (جذب پایین اشعه برای بدن) بخرید.
هنگام خرید تلفن همراه به میزان اِس.اِی.آر آن توجه کنید. این عدد به طور معمول به وسیله شرکت سازنده تلفن همراه روی گوشی و یا کاتالوگ آن درج می شود و نشان می دهد که هنگام استفاده از تلفن همراه چه مقدار از امواج جذب بدن شما می شود.
هر چه این عدد در یک گوشی تلفن همراه پایین تر باشد، آن گوشی ایمن تر است.

۷- از هدست استفاده کنید.
برای اینکه امواج تلفن همراه هنگامی که آن را روی گوش تان قرار داده اید مغز شما را نشانه نروند، باید آن را از سرتان دور کنید.
بهترین کار این است که به جای قرار دادن تلفن همراه روی گوش تان، از یک «هندزفری» یا «هدست» سیم دار استفاده کنید. این کار موجب می شود امواج تلفن همراه به سمت مغز شما نیایند.

۸- از اسپیکر یا پخش صدا استفاده کنید.
برای کاهش تماس با امواج مضر تلفن همراه، هنگام صحبت کردن با آن، از اسپیکر یا پخش صدا استفاده کنید. فراموش نکنید در این شرایط تلاش کنید تا می توانید تلفن همراه را دورتر از بدن تان قرار دهید. با بیشتر شدن فاصله، میزان امواج الکترومغناطیس به میزان زیادی کاهش می یابد.

۹- از آنتی اکسیدان ها استفاده کنید.
آنتی اکسیدان ها موادی در بدن هستند که از پیری پیشگیری می کنند و برای سلامت بدن بسیار ضروری هستند. امواج تلفن همراه می توانند این ترکیبات حیاتی بدن را از بین ببرند و فرمول شیمیایی آنها را بشکنند. بنابراین چون در طول روز شما مدت زیادی تحت تابش این اشعه های مضر قرار می گیرید، خوب است روزانه از موادغذایی حاوی آنتی اکسیدان بیشتری استفاده کنید.

۱۰- جلوی آنتن موبایلتان را نپوشانید.
مسدود کردن آنتن تلفن همراه هنگام استفاده از آن، مقدار پرتوهای جذب شده از طریق مغز را افزایش می دهد. این کار موجب می شود کارایی تلفن همراه کاهش یابد و موجب شود موبایل از نیروی بیشتری برای ایجاد کیفیت بیشتر استفاده کند و پرتوهای بیشتری را منتشر کند.

۱۱- موبایل در منزل
بهتر است موبایل را هنگام خواب دور از خودتان قرار دهید. همچنین در حالت آنتن دهی بالای موبایل در محل سکونت یا محل کار و داشتن علائمی نظیر سردرد، وزوز گوش، اضطراب، عدم کیفیت خواب خوب مثل بی خوابی یا کابوس، سوزش چشم ، فشار خون بالا و یا حالت گُر گرفتگی، اضطراب و دلهره، تپش نامنظم قلب، استرس و پرخاشگری به احتمال زیاد در معرض امواج قوی الکترومغناطیس قرار دارید. بهتر است نسبت به شناسایی و ایزوله کردن محیط خود در برابر امواج بالا اقدام نمایید.

۱۲- موبایل و خانم باردار
امواج بالای موبایل، آسیب جدی به سلول های در حال شکل گیری و دی ان ای جنین وارد می نماید. لذا بهتر است خانم های باردار در طول ایام بارداری، موبایل را از خود دور نگه دارند، خصوصا در هنگام زنگ خوردن موبایل یا برقرار شدن تماس که بیشترین میزان موج را دارا می باشد، موبایل در نزدیکی بدن آنها نباشد.

قرارگیری موبایل بر روی قلب باعث ایجاد اختلال و بی نظمی در ضربان قلب شده و در بلندمدت می تواند اثرات مخربی بر نظم قلب به جا بگذارد

۱۳- موبایل و بیماری های خاص
امواج الکترومغناطیس تاثیرات مخربی بر روی سلول های ضعیف گذاشته و می تواند در پیشرفت بیماری و طولانی شدن درمان آن تاثیر بگذارد.
لذا بهتر است افراد با بیماری های خاص خصوصا تومور، ام اس، لوسمی، اختلالات خونی و قلبی و کلیوی یا افرادی که پروتز یا قعطه فلزی در بدن دارند، از موبایل و امواج الکترو مغناطیس دوری نمایند.

۱۴- موبایل در بیمارستان
استفاده از تلفن همراه در کنار تخت بیماران و یا تجهیزات پزشکی خطرناک است.
سازمان جهانی بهداشت یک سری وسایل و تجهیزات پزشکی را مشخص کرده است که موبایل و سیستم های وایرلس از فواصل نزدیک می تواند روی آنها تأثیر بد بگذارد.

۱۵- موبایل در پمپ بنزین
امواج موبایل به دلیل داشتن پرتوهای قوی امواج الکترومغناطیس می تواند با برخورد به اشیای فلزی حالت جرقه ایجاد نماید.
موارد بسیار زیادی از انفجار خودروهای در حال سوختگیری، به دلیل استفاده از موبایل در جایگاه سوخت بوده که پرتوها با ایجاد جرقه در محل بخارهای بنزین، باعث انفجار و شعله وری محل گردیدند.

۱۶- محل قرارگیری موبایل
قرارگیری موبایل بر روی قلب باعث ایجاد اختلال و بی نظمی در ضربان قلب شده و در بلندمدت می تواند اثرات مخربی بر نظم قلب به جا بگذارد.
بهتر است موبایل با اعضای اصلی بدن مانند قلب، سر و اندام پایین تنه فاصله داشته باشد.
همچنین زنگ خوردن موبایل در نزدیکی کارت های اعتباری مغناطیسی نیز می تواند باعث اختلال در کارایی آنها گردد.

۱۷- موبایل و استفاده از اینترنت
اتصال به اینترنت موبایل، امواج الکترومغناطیسی را چندین برابر می کند.
بهتر است در موارد ضروری از اینترنت موبایل استفاده کنید و بعد از استفاده، در حالت خاموش قرار دهید و یا بهتر است در مواقع لزوم از وایفای موبایل بجای اینترنت سیم کارت استفاده کنید.

۱۸- موبایل در وسیله نقلیه
موبایل در حال حرکت به میزان چند برابر آلودگی موجی تولید می نماید. همچنین به دلیل وجود دیواره های فلزی در خودرو، امواج در داخل خودرو محبوس شده و باعث جذب و نفوذ بیشتر امواج به بدن می گردد. همچنین استفاده طولانی مدت از موبایل هنگام رانندگی باعث بروز سردرد، سرگیجه، اختلال در هوشیاری و واکنش سریع راننده می گردد.

۱۹- ارتباط موبایل با تومور مغزی
پژوهشگران علوم پزشکی در موسسه ملی بهداشت آمریکا اعلام کردند افرادی که از گوشی های تلفن همراه استفاده می کنند، پنج برابر بیشتر در خطر ابتلا به انواع تومورهای مغزی قرار دارند.
همچنین بر اساس تحقیق سازمان ملل، افرادی که طی ده سال روزانه نیم ساعت به طور مداوم با تلفن همراه صحبت کرده اند، دچار تومور مغزی از نوع گلیوما (تومور بدخیم سیستم عصبی مرکزی) می شوند.
امواج مغناطیسی تلفن همراه روی جریان خون مغز و DNA سلول ها تاثیر می گذارد و باعث ابتلا به تومور مغزی می شود، اما افرادی که برای صحبت طولانی با تلفن همراه از هندزفری استفاده کرده اند، کمتر دچار تومور مغزی شده اند.

۲۰- استفاده از پیام یا تلفن ثابت به جای تماس
از موبایل در مواقع ضروری، استفاده کنید و بیشتر از تلفن ثابت و یا ارسال پیامک استفاده نمایید. البته در این کار هم نباید زیاده روی کنید .

پژوهش مهم دانشمندان درباره تاثیر مخرب امواج گوشی

اخیرا نتیجه‌ی بزرگترین و گران‌ترین پژوهش درباره‌ی ارتباط استفاده از گوشی‌های همراه با ابتلا به سرطان منتشر شد. این پژوهش بزرگ ۲۵ میلیون دلاری را دولت آمریکا تامین مالی کرده است. دانشمندان دخیل در این تحقیق، به دنبال کشف رابطه‌ی قرارگیری مداوم در معرض امواج گوشی‌های همراه و ابتلا به سرطان در حیوانات بودند.

نتیجه‌ی آزمایش بدین ترتیب بود که وقتی موش‌های آزمایشگاهی نر برای تمام عمرشان در معرض تشعشع قرار می‌گرفتند، احتمال ابتلا به سرطان‌های نادر‌ در آن‌ها افزایش می‌یافت. البته میزان افزایش خیلی زیاد نیست، ولی به هر حال رابطه‌ای منطقی بین امواج موبایل و ابتلا به سرطان در موش‌ها وجود دارد. این پژوهش باعث مطرح شدن دوباره‌ی مناقشه و جنجال درباره‌ی ایمنی امواج موبایل شده است.

این پژوهش دو ساله را محققان «برنامه‌ی ملی سم‌شناسی» (NTP) انجام دادند. NTP گروهی است که زیر نظر «موسسه ملی سلامت» آمریکا فعالیت می‌کند. موش‌های آزمایشگاهی را به شکلی در معرض امواج رادیویی قرار دادند تا نوعی شبیه‌سازی از زندگی روزمره‌ و تمام امواجی که در محیط پیرامونمان وجود دارد، بوجود آید. موش‌ها دو سال عمر می‌کردند و در تمام این دو سال، آن‌ها در اتاقکی قرار داشتند که کل بدنشان روزی ۹ ساعت در معرض امواج رادیویی بود. «کریستوفر پورتیر» سرپرست پیشین گروه NTP می‌گوید که این تحقیق، بهترین و دقیق‌ترین پژوهش در زمینه‌ی اثر امواج گوشی‌های همراه روی بدن موجودات زنده بوده است.

در کشورهای پیشرفته و در حال توسعه، بیشتر افراد بزرگسال گوشی همراه دارند. مثلا در آمریکا ضریب نفوذ آن در بین بزرگسالان به ۹۰ درصد می‌رسد. آمارها نشان می‌دهد که تا سال ۲۰۱۹، حدود ۵ میلیارد نفر گوشی همراه خواهند داشت. هرچند که همیشه نگرانی‌هایی از بابت ایمنی امواج گوشی‌ها وجود داشته، ولی هیچ وقت در هیچ تحقیقی رابطه‌ی امواج با سرطان این‌قدر خوب مشاهده نشده بود.

آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان در سال ۲۰۱۱، تابش رادیویی را به عنوان عاملی سرطان‌زا در انسان معرفی کرده بود. داده‌های آن‌ها از تحقیقات اپیدمیولوژیکی بدست آمده بود و این داده‌ها نشان می‌دادند افرادی که خیلی زیاد و در مدت زمان طولانی با گوشی همراه مکالمه می‌کردند، به احتمال ۴۰ تا ۲۰۰ درصد بیشتر مبتلا به گلیوما و نوروم آکوستیک می‌شدند. نوروم آکوستیک تومور خوش‌خیم مربوط به سلول‌های عصبی شنوایی است. این داده‌ها برای اثبات نا ایمن بودن امواج موبایل کافی نبود. به همین دلیل گروه NTP در سال ۲۰۰۹ تصمیم گرفت که آزمایشی طولانی مدت را روی حیوانات انجام دهد.

به هر صورت این پژوهش روی هزاران موش انجام و روشن شد آن‌هایی که در معرض تابش رادیویی مشابه تابش گوشی‌های همراه بودند، به انواعی نادر از سرطان مغز و قلب دچار شدند. البته همچنان تعداد موش‌هایی که سرطان گرفتند کم بود، ولی مشخصا آن‌هایی که در معرض تابش بیشتر بودند، به احتمال بیشتری سرطان می‌گرفتند. بعضی از موش‌ها مبتلا به «گلیوما» شدند. گیلوما یکی از انواع تومورهایی است که در مغز رشد می‌کند. بعضی از آن‌ها هم به «شوانومای قلبی» مبتلا شدند. هیچ کدام از موش‌های گروه کنترل، یعنی آن‌هایی که در معرض تشعشع نبودند، دچار تومور سرطانی نشدند. چیزی که در نتایج این آزمایش خیلی عجیب است این بود که موش‌های نر نسبت به ماده‌ها خیلی بیشتر سرطان گرفتند.

پیشنهادی: درباره سرطان بیشتر بخوانید

قبلا پژوهش‌هایی شبیه به این انجام شده بود، ولی در هیچ‌کدام از این همه موش استفاده نشده بود. موش‌ها در گروه‌های ۹۰ تایی قرار گرفتند و هر گروه از هنگام جنینی تا پایان عمر به میزان‌های مختلف، در معرض امواج قرار داشت. در طول پژوهش موش‌ها در قفس آزاد بودند و زندگی عادی خود را می‌کردند. در پژوهش از دو نوع مدولاسیون CDMA و GSM که در گوشی‌های امروزی رایج هستند استفاده شده بود. هرچند که میزان تشعشع هر دو تقریبا یکسان است، ولی تفاوت‌هایی در نحوه‌ی تشعشع از طریق آنتن وجود دارد. به هر صورت هیچ تفاوت آماری بین میزان سرطان موش‌هایی که در معرض امواج GSM بودند نسبت به CDMA پیدا نشد.

بین ۲ تا ۳ درصد موش‌های نر گروه‌هایی که در معرض تشعشع بودند، به گلیوما مبتلا شدند و میزان ابتلا به شوانوما هم بین ۱ تا ۶ درصد بود. نتیجه درباره‌ی موش‌های ماده این‌طور نبود و آن‌ها خیلی کمتر سرطان گرفتند. در ضمن به دلایلی که هنوز هیچ‌کس نمی‌داند، موش‌هایی که در معرض تشعشع بودند بیشتر از موش‌هایی که در معرض تشعشع نبودند عمر کردند.

این نتایج به چه معنا هستند؟ خوب این اولین مشاهده‌ی مستقیم از تاثیر امواج روی موش‌ها و ابتلا به سرطان آن‌هاست. بنابراین ما هم باید نگران باشیم. با این حال هنوز جای خیلی زیادی برای تحقیق وجود دارد. در پنج کشور اروپایی، پژوهشی بزرگ انجام شده که در آن، رفتار استفاده از گوشی همراه روی ۳۰۰ هزار نفر برای پنج سال زیر نظر گرفته می‌شود و همزمان آن‌ها را از بابت ابتلا به سرطان، بیماری‌های عصبی، قلبی و همچنین سردرد و اختلال خواب زیر نظر می‌گیرد. پژوهشی دیگر هم در بارسونا انجام می‌شود که در آن ۹۰۳ نفر بین ۱۰ تا ۲۴ سال را زیر نظر قرار می‌دهد. هیچ‌کدام از این دو پروژه نتیجه‌ای بیرون نداده است.

به هر صورت هرچند که هنوز نتایج خیلی دقیقی حاصل نشده و از اینکه امواج موبایل کاملا برای انسان خطرناک هستند مطمئن نیستیم، ولی سازمان‌های مختلف می‌توانند بر اساس آن اقداماتی بکنند. مثلا اینکه نگذارند کودکان از گوشی‌های همراه استفاده کنند. یا اینکه به مردم توصیه شود کمتر با گوشی صحبت کنند و برای این کار از هندزفری استفاده کنند.