یوم الحساب چه روزی است؟ و علت نامگذاری آن

همه چیز درباره یوم الحساب، روز حسابرسی اعمال

در ادامه با قیامت و ویژگی های آن از کتاب هدیه های آسمان پنجم ابتدایی آشنا می شوید. با دانشچی همراه باشید.

درباره قیامت

قیامت، بنابر آموزه‌های اسلامی نام روزی است که تمام انسان‌ها به خواست الهی برای محاسبه اعمالی که در دنیا انجام داده‌اند در پیشگاه الهی جمع می‌شوند. از این روز به قیامت کبری نیز یاد می‌شود. پیش از این روز وقایعی شگفت در زمین و آسمان روی می‌دهد که به اشراط الساعه معروف است. قرآن و روایات تاکید دارند که زمان قیامت، بر کسی جز خدا معلوم نیست.

برای محاسبه اعمال انسان، علاوه بر اعمالی که به صورت مُجَسَّم و عینی در پیش چشم او قرار دارد، نامه اعمال انسان که تمام اعمال انسان در آن ضبط شده به او داده می‌شود. کسی که نامه اعمالش به دست چپش داده شود، اهل دوزخ است و آنکه نامه اعمالش به دست راستش داده می‌شود، یعنی نیکوکار بوده و اهل بهشت و رستگاری است. گواهانی نیز که شاهد اعمال انسان بوده‌اند برای شهادت‌دادن وجود دارند.

اعمال انسان در آن روز با پیشوایان دینی (پیامبر اکرم(ص)، امامان و صالحان) سنجیده می‌شود و کسی که اعمال و اعتقاداتش شباهت بیشتری با اعمال و اعتقادات ایشان داشته باشد، سعادتمندتر خواهد بود.

یوم الحساب چیست

یوم الحساب یکی از نام های روز قیامت است. قیامت یعنی‌ برخاستن‌ انسان‌ از خاک‌ و حضور در عالم‌ پس‌ از مرگ‌. روز قیامت بدین سبب به این نام نامیده میشود که روز حسابرسی تمام اعمال انسان است. «حساب» به معنای شمردن است. علت نامگذاری آن، این است که هر مکلّفی به روز قیامت، نتیجه اعمال و افعال خویش را خواهد دید و خداوند به حساب یکایک آنها می‌رسد.

نام های دیگر قیامت

جمع آیات مربوط به قیامت در قرآن حدود هزار و هفتصد آیه است. برخی از نام های دیگر آن که در قرآن ذکر شده عبارتند از:

♦ خبر بزرگ و عظیم

♦ روز آخر، روز فریاد

♦ روز پوشاننده

♦ روز جمع

♦ روز حساب

♦ روز حسرت

♦ روز حق

♦ روز خروج، روز تهدید

♦ روز رستاخیز

♦ روز غَبن (ضرر)

♦ روز فتح

♦ روز فصل و جدایی

♦ روز قیامت

♦ روز کبیر، روز عقیم

♦ روز مآب (برگشت)

♦ منتهی، مساق (روز بازگشت)

♦ یوم فزع اکبر(روزی که از شدت هول و هراس و ترس از حساب و کتاب روز فغان بزرگ نامیده شده است)

♦ یوم الجزاء (روز جزاء اعمال)

♦ یوم الدین(یوم الدّین را از این رو روز جزا گویند که عرب می‏گوید: کما تدین تدان یعنی «آن گونه که جزا بدهی جزا داده می‏شوی». و متّصف بودن پروردگار به اوصافی چون رب العالمین و مالک یوم الدین به این معنی است که هیچ مخلوق و جنبنده‏ای از قلمرو حاکمیّت «اللَّه» و ربوبیّتش خارج نیست و تنها اوست که نعمتهای فراوان ظاهری و باطنی را ارزانی می‏دارد.)

♦ یوم النشور (روزی که مردگان برانگیخته می شوند)،

♦ یوم المشهود (روزی است که همه آن را مشاهده می‏کنند”)

♦ یوم الآخر (روز دیگر که بیانگر این است که به جز دنیا جهان دیگری هم هست)،

♦ یوم موعود (روزی که از طرف خدا وعده داده شده است)

♦ قارعه (آن حادثه رعب‏ انگیز مصیبت بار یعنی قیامت است چون در آن روز آسمان و زمین و همه کرات آسمانی درهم کوفته میشوند و سختی و شدت و هراس و وحشت، عموم مردم را، و عذاب دردناک خوار کننده، دشمنان خدا را فرو میکوبد.)

♦ حاقه (روز تحقق یابنده‏)،

♦ ساعة (گرچه کلمه” ساعت” به معنی زمان پایان دنیا نیز آمده است، ولی غالبا- و به عقیده بعضی همواره- در قرآن مجید به معنی قیام قیامت است‏)،

♦ الدار(به معنای خانه که منظور این است که قیامت خانه ابدی است)،

♦ بعث(روز برانگیختن مردگان) و….

مقدمات و نشانه‌های قیامت

اتفاقاتی قبل از روز قیامت روی می‌دهد که به آنها اشراط الساعة نیز گفته می‌شود. قرآن کریم به برخی از این نشانه ها اشاره کرده است:

• متلاشی شدن کوه‌ها

• روان شدن دریاها

• زلزله‌های عظیم و ویرانگر

• تاریک شدن خورشید

• تاریک شدن ماه

• تاریک شدن ستارگان

• شکافتن آسمان

• دمیده شدن صور اسرافیل

تقسیم بندی قیامت

• قیامت صغری
• قیامت کبری

هر کس می‌میرد قیامت صغرای او بر پا می‌شود (من مات قامت قیامته) و سرآغازی است برای پاداش و کیفرها که بخشی جنبه برزخی دارد و بخش دیگری در قیامت کبری یعنی قیامت عمومی انسان ها دامانشان را می‌گیرد، و در هیچ یک از این دو مرحله نه چاره‌جویی ها مؤثر است، و نه در برابر ارادهٔ الهی یار و یاوری وجود دارد.

هول قیامت صغری مثل هول قیامت کبری است، با این فرق که در قیامت صغری هولش فردی است و در قیامت کبری هولش جمیع خلق را فرا می‌گیرد.

قیامت صغری (عالم برزخ)

انسان پس از مرگ وارد عالم قیامت نمی شود، بلکه به عالم برزخ وارد می گردد. منظور از عالم برزخ، جهانی است که میان دنیا و عالم آخرت قرار دارد، یعنی هنگامی که روح از بدن جدا می شود، پیش از آن که بار دیگر در قیامت به بدن اصلی باز گردد، در عالمی که میان این دو عالم است و برزخ نامیده می شود، قرار خواهد داشت.

قرآن دربارهٔ عالم برزخ می گوید: “هنگامی که مرگ یکی از انسان ها فرا می رسد (تقاضا می کند) پروردگارا! مرا به دنیا برگردان تا اعمال صالحی را که ترک کرده بودم، انجام دهم. (در پاسخ به وی گفته می شود) بس کن، هرگز بازگشتی برای تو نیست،‌ و این سخن بی اساسی است که او بر زبان جاری می کند، و پس از زندگی دنیوی آنان،‌ حیات برزخی است که تا قیامت ادامه دارد”.

این آیه شریفه که ندامت شدید مُرده و تقاضای بازگشت دوباره‌ وی را برای جبران گذشته خاطر نشان می کند، به روشنی بر جهان برزخ که فاصله بین عالم دنیا و قیامت است،‌ دلالت دارد.

قیامت کبری (عالم بعد از برزخ)

قیامت کبری که عالمی است پس از عالم برزخ همه ی انسان ها از اولین تا آخرین جمع شده، و وارد مرحله ی جدیدی از زندگی و حیات می شوند؛ و به پاداش و یا جزای اعمال و رفتار زندگی دنیایی خود می رسند.

در قرآن کریم بیش از صد نام برای قیامت ذکر شده است که الواقعه، الراجفه، الطامه، الصاخه، الحاقه، یوم الفصل، یوم الندم، یوم النشور، یوم الحق، یوم المسأله، یوم الفراق، یوم الحساب، یوم الحکم، یوم العذاب، یوم المحاسبه و یوم التلاق و یوم الحسره و… نام هایی است که در قرآن برای قیامت ذکر شده است.

معروف‌ترین نام‌، یوم القیامه است که ۷۰ بار در قرآن مجید ذکر شده و حکایت از قیام عمومی بندگان و رستاخیز عظیم انسان‌ها می‌کند و توجه به آن انسان را به قیام در این دنیا برای انجام وظیفه دعوت می‌نماید. این که قیامت در قرآن کریم ‌با نام ها و عنوان های مختلف خوانده شده است هر کدام از آنها نشان دهنده ی وضع مخصوص و نظام مخصوص‌حاکم بر آن است.

مثلا از آن جهت که همه اولین و آخرین در یک سطح و در یک جا قرار می‌گیرند و ترتیب زمانی آنها از بین می‌رود، «روز حشر»، «روز جمع‌» و «روز تلاقی‌» خوانده شده است و از آن جهت که باطن ها آشکار و حقایق بسته و پیچیده باز می‌شوند، یوم تبلی‌السرائر یا «روز نشور» نامیده شده است و از آن جهت که فنا ناپذیر و جاوید است، «یوم الخلود»،و از آن جهت که انسان هایی سخت در حسرت و ندامت فرو می‌روند و احساس غبن می‌کنند که چرا خود را برای چنین مرحله‌ای آماده‌ نکرده‌اند، «یوم الحسره‌» و «یوم التغابن‌»، و از آن جهت که بزرگ ترین خبرها و عظیم‌ترین حادثه‌هاست «نبا عظیم‌» خوانده شده است.

راز نام‌گذاری آن روز موعود به قیامت که از مشهورترین نام‌هاست و در قرآن سوره‌ای به این نام اختصاص یافته، این است که مردم در این روز دفعتاً قیام خواهند کرد، و نزد پروردگار جهانیان خواهند ایستاد و روزی است که لحظه و ساعت رستاخیز برپا شود و روزی که روح و فرشتگان برپا ایستند و روزی که حساب خلایق برپا گردد.

پیامبر اکرم (صلی لله عليه السلام) می‌فرماید: هنگامی که مردم نزد پروردگار جهانیان می‌ایستند،(به تناسب کردارشان) عرق اندام آنان را فرامی‌گیرد…

امیر مؤمنان(عليه السلام) می‌فرماید: روزی که حق تعالی پیشینیان و پسینیان را در آن گرد آورد برای رسیدگی به حساب کار و پرداخت پاداش کردار، آنان فروتنانه برپا باشند، عرق تا گوشه دهانشان روان و زمین زیر پای‌شان لرزان است و نیکو حال‌ترین آنان کسی است که جای نهادن دو پای بیابد و برای جان خود فراخ جایی تهیه کند.

رخدادهای قیامت

• زنده شدن انسان‌ها

قرآن مجید در آیات زیادی، چگونگی زنده‌شدن انسان در روز قیامت را بیان کرده است. در آیه ۶۸ سوره زمر بیان می‌کند که با یک بار دمیده شدن در صور اسرافیل، تمام بندگان می‌میرند مگر کسانی که خدا بخواهد. آنگاه، بار دیگر در صور دمیده می‌شود و ناگهان همگی برخاسته و در انتظار محاسبه می‌مانند.

وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ إِلاَّ مَنْ شاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فیهِ أُخْری فَإِذا هُمْ قِیامٌ ینْظُرُون (ترجمه: در صور که دمیده شود، آسمانیان و زمینیان بیهوش می‌شوند مگر آنها که خدا بخواهد و چون بار دیگر در آن دمیده شود ناگهان به پا خیزند و درنگرند.)[ الزمر–۶۸.]

• حسابرسی

مهم‌ترین کار در قیامت، بررسی اعمال بندگان و محاسبه آنها است. این بررسی بر اساس قوانینی است که در قالب آموزه‌های اعتقادی و عملی(احکام) توسط پیامبران به مردم ابلاغ شده است. هر کسی مسئول عملکرد خود است و هیچ کس، نمی‌تواند بار گناه کسی را به دوش بکشد و به هیچ کس ظلمی نخواهد شد.

یک سری امور در حسابرسی اعمال مطرح است که عبارت‌اند از:

سوال‌های قیامت: در قیامت از چند چیز سؤال می‌شود که قرآن به برخی از آنها اشاره کرده است:

° نعمت‌های مادی و معنوی خداوند

° از مجرمان درباره گناهان اعتقادی، عملی و اخلاقی

° از مشرکان درباره رفتارشان با پیامبران

° در مورد دختران زنده به گور شده

° در مورد عُمر

° در مورد مال

° در مورد اعمال و رفتار

° در مورد محبت اهل بیت

پیامبر اکرم در این زمینه می‌فرماید:

در قیامت هیچ بنده‌ای قدم از قدم بر نمیدارد تا از چهار چیز سؤال شود: از عمرش که در چه راهی تمام کرده؟ و از مالش که از کجا جمع‌آوری نموده و در چه راه مصرف کرده است؟ و از عملش که چه کاری انجام داده؟ و از محبت ما اهلبیت!

اعمال نیک غیر مسلمانان: اعمال افرادی که به خداو آخرت ایمان دارند و با انگیزه تقرب و نزدیکی به خداوند آن‌را انجام داده‌اند، مورد قبول قرار می‌گیرد و ثواب و پاداش به آن عطا می‌شود. اما غیر مسلمانانی که به خدا و آخرت ایمان دارند و عمل خیری را به قصد تقرب انجام می‌دهند، در صورتی که در ایمان نیاوردن تقصیری نداشته باشند، از اعمال خیر خود که ربطی به ایمان ندارد، بهره‌مند می‌شوند.

ولی اگر در ایمان نیاوردند تقصیر داشته باشند؛ یعنی با اسلام و آموزه‌های آن آشنا بوده ولی بدون دلیل و تنها به جهت تعصب و لجاجت از قبول آن سرباز زده باشد، تمام آن اعمال خیر به هدر خواهد رفت.

وضعیت مستضعفان: منظور از مستضعفان، افرادی هستند که از نظر فکری یا بدنی یا اقتصادی آن چنان ضعیفاند که قادر به شناسایی حق از باطل نشوند و یا اینکه با تشخیص عقیده صحیح، بر اثر ناتوانی جسمی یا ضعف مالی و یا محدودیتهایی که محیط بر آنها تحمیل کرده، قادر به انجام دادن وظایف خود به طور کامل نباشند و نتوانند مهاجرت کنند.

به عنوان مثال، کسی که در سرزمینی قرار دارد که اکثریت آنان کافرند و قدرت به دست آنان است و عالم دینی هم وجود ندارد که معارف دین را به آنها برساند و یا محیط کفر و ترس اجازه نمیدهد به آن معارف عمل کنند و از سوی دیگر قدرت بیرون آمدن از آنجا و رفتن به محیط اسلام را هم ندارند و یا اینکه اصلًا به ذهنش خطور نکرده که دینِ حقّی وجود دارد. چنین کسانی، مشمول عفو و بخشش خداوند قرار می‌گیرند و به دوزخ نمی‌روند.

إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرّجَالِ وَالنّسَآءِ وَالْوِلْدَانِ لَایسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَلَا یهْتَدُونَ سَبِیلًا (ترجمه: مگر آن مردان و زنان و کودکان فرودستی که چاره جویی نتوانند و راهی نیابند.)[ نساء–۹۸.]

وضعیت دیوانگان: دیوانگان نیز تا زمانی که در این دنیا عقل ندارند و توان تشخیص حق را ندارند، تکلیف ندارند و در آخرت مورد بازخواست قرار نخواهند گرفت، زیرا یکی از شرایط تکلیف، عقل است.

امام صادق(ع) در روایتی بیان می‌کند:

خداوند در قیامت در حساب بندگان به‌اندازه عقلی که در دنیا به آنها داده است، دقت و سختگیری می‌کند.

وضعیت بچه‌ها و خردسالان: کسانی که در کودکی و زمانی که هنوز توان تشخیص حق از باطل را نیافته‌اند و پدر و مادرشان مسلمان بوده‌اند، به والدین خود ملحق شده و به بهشت می‌روند:

وَ الَّذینَ ءامَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذرّیتُهُمْ بإِیمن أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرّیتُهُمْ (ترجمه: و آنها که ایمان آوردند و فرزندانشان به پیروی از آنان ایمان اختیار کردند، فرزندانشان را [در بهشت] به آنها ملحق می‌کنیم.)[ طور–۲۱.]

نحوه برخورد خداوند با فرزندانی که والدین آنها کافر هستند، مشخص نیست، هرچند به اعتقاد شیعیان و بر اساس آیات قرآن کریم، قطعا عذاب نخواهند شد؛ زیرا عذاب در صورتی است که پیام خداوند به شخص رسیده باشد و او در حالی که به سن تکلیف رسیده و عقل دارد، با اختیار خود با دستور خداوند مخالفت کند. بنابراین، کسی که در کودکی از دنیا می‌رود، تکلیفی نداشته تا به جهنم برود.

پیشنهادی: همه چیز درباره آثار کسب و کار حرام در زندگی

علت نامگذاری قیامت به یوم الحساب –  هدیه پنجم ابتدایی _ دانشچی