دانشچی پورتال جامع تحقیق و مقاله، مطالب علمی و هنری ، وبگردی و…
با زندگی غیاث الدین جمشید کاشانی آشنا شوید!
در تاریخ علم اسلامی، چهره‌های بسیاری دیده می‌شوند که با نبوغ، پشتکار و تألیفات ارزنده، خطوط تازه‌ای در ریاضیات و نجوم گشودند. یکی از این چهره‌ها، غیاث‌الدین جمشید کاشانی است؛ ریاضیدان و منجم برجسته‌ای که در دوره تیموری زیست و خدمات علمی چشمگیری ارائه داد. شناخت زندگی و آثار او نه فقط برای تقدیر از میراث علمی ایرانی ـ اسلامی بلکه برای فهم روند پیشرفت علم در دوران پس از او بسیار مهم است. در این مقاله تلاش می‌شود تا پس از مروری بر زندگی او، به تحلیل مهم‌ترین دستاوردها پرداخته و جایگاه او را در تاریخ علم بررسی کنیم.
زندگینامه غیاث‌الدین جمشید کاشانی
غیاث‌الدین جمشید کاشانی با نام کامل جمشید بن مسعود بن محمود طبیب کاشانی ملقب به غیاث‌الدین ـ در منابع غربی به «الکاشی» شناخته می‌شود – در حدود سال ۱۳۸۰ میلادی (حدود ۷۵۸ یا ۷۹۰ هجری قمری بر اساس منابع مختلف) در شهر کاشان متولد شد.
پدر او، مسعود طبیب، پزشک بود و در یکی از نامه‌های کاشانی وی خود را چنین معرفی کرده است:
«جمشید، پسر مسعود طبیب کاشانی، پسر محمود»
مشخصات دقیق دوران کودکی و جوانی او چندان روشن نیست، زیرا تنها بخشی از اطلاعات از نامه‌ها و تألیفات علمی او باقی مانده است. در دوره نوجوانی و جوانی، ایران درگیر ناآرامی‌های سیاسی و جنگ‌های تیموری بود؛ این وضعیت برای دانشمندان جوان دشواری‌هایی پدید می‌آورد. اما پس از مرگ تیمور و انتقال قدرت به شاهرخ، فضای فرهنگی و علمی تا حدی بهبود یافت.
در دوره‌ای از زندگی، کاشانی به شهرهایی چون هرات رفت و در آنجا نیز به فعالیت علمی پرداخت.
نهایتاً در حدود سال ۱۴۲۰ میلادی به دعوت الغ‌بیگ به سمرقند رفت و در آنجا به عنوان یکی از چهره‌های برجسته علمی در مدرسه و رصدخانه‌ی وابسته به الغ‌بیگ منصوب شد. وی در تاریخ ۲۲ ژوئن ۱۴۲۹ میلادی (۱۹ رمضان ۸۳۲) در سمرقند درگذشت.
درباره علت مرگ او روایت‌های متفاوتی وجود دارد؛ برخی منابع مرگ طبیعی را گزارش می‌کنند و برخی احتمال ترور یا دخالت سیاسی را مطرح کرده‌اند.
آثار علمی و اختراعات کاشانی
کاشانی در طول زندگی کوتاه خود، تألیفات متعددی در حوزه‌های ریاضیات و نجوم به جای گذاشت که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:
- مفتاح الحساب: شاید مشهورترین اثر اوست؛ در این کتاب، کاشانی روش‌های حسابی، کاربرد در نجوم، حساب دیفرانسیل ساده، استخراج ریشه‌ها و کار با اعداد اعشاری را سامان داده است.
- رساله محیطیه: در این رساله او تلاش کرده است تا مقدار π و محیط دایره‌ها را با دقت بالا محاسبه کند.
- رساله وتر و جیب: کاشانی در این اثر به بحث‌هایی در مورد محاسبات مثلثاتی مثل سین و وتر می‌پردازد و برخی روش‌های عددی را معرفی کرده است.
- زیج خاقانی: جدول‌های نجومی که در دوران سمرقند و در خدمت رصدخانه الغ‌بیگ تنظیم شد.
- سُلَم السما: اثری نجومی درباره تعیین فاصله و بزرگی اجرام آسمانی همچون خورشید، ماه و زمین.
- سایر رسائل علمی کمتر شناخته شده که در حوزه ابزار رصد، مثل رساله شرح آلات رصد و رساله در ساخت دستگاه‌های نجومی نگاشته شده‌اند.
علاوه بر تألیفات نظری، کاشانی چند اختراع و طراحی دستگاه نجومی انجام داده است؛ برای نمونه، او در رساله شرح آلات رصد نوشت که چگونه دستگاه‌هایی برای رصد موقعیت اجرام سماوی طراحی و ساخت می‌شوند.
یکی از نکات برجسته کار کاشانی، دقت محاسبات اوست. در رساله محیطیه، او مقدار را تا نه رقم در دستگاه Sexagesimal (پایه ۶۰) محاسبه کرد – که معادل دقتی در حدود ۱۶ رقم اعشاری است – و این دقت برای دوره خود بی‌نظیر بود.
همچنین، در رساله سین و وتر، او محاسبه را با روش عددی بدیعی انجام داد.
در روش استخراج ریشه nام نیز کاشانی الگوریتمی ارائه کرد که بعدها شباهت‌هایی با روش‌های هورنر و روفینی یافت شده است.
جایگاه کاشانی در تاریخ علم اسلامی و تأثیرات
غیاث‌الدین جمشید کاشانی در تاریخ علم مسلمانان به عنوان یکی از آخرین بزرگان ریاضی و نجوم شناخته می‌شود؛ بسیاری از محققان او را «آخرین ریاضیدان برجسته دوره اسلامی» می‌نامند.
در تاریخ علم غرب، کارهای او دیرتر شناخته شدند و بسیاری از تألیفاتش تا مدت‌ها منتشر نشده باقی ماندند. در عین حال، تحقیقات معاصر نشان داده‌اند که برخی از روش‌های عددی او بسیار پیشرو بوده و حتی در مقایسه با ریاضی‌دانان اروپایی بعدی قابل توجه است.
از نظر تأثیر بر نسل بعد، دانشگاه سمرقند به مرکزی مهم برای علم نجوم و ریاضیات بدل گشت و تألیفات کاشانی در آنجا به عنوان متون پایه تدریس می‌شدند.
در دوران مدرن، برخی از پژوهشگران به تحلیل و بازخوانی روش‌های عددی کاشانی پرداخته‌اند و نشان داده‌اند که او در بسیاری از محاسبات علمی، دقتی برتر از بسیاری از هم‌عصرانش داشته است.
با وجود این، کاشانی در مقایسه با برخی ریاضی‌دانان اسلامی پیشین (مانند خوارزمی، بوصیری، امیرمعزی و…) کمتر شناخته شده است؛ بخشی از این ناشناخته بودن ناشی از عدم انتشار گسترده برخی آثارش و نیز مشکلات انتقال دانش از شرق به غرب بوده است.
به گفته برخی محققان، یکی از نقاط ضعف جایگاه علمی کاشانی در نجوم، این است که اگرچه او در تقویم‌ها و محاسبات نجومی فعال بوده، اما آثار او در تاریخ نجوم خیلی برجسته و ماندگار نماند و کمتر به عنوان مرجع اصلی نجومی شناخته شده است.
به‌طور خلاصه می‌توان گفت کاشانی نه فقط یک محقق برجسته عددی، بلکه رابطی مهم میان دوران طلایی علم اسلامی و انتقال آن به دوره‌های پس از خود بوده است.
نتیجه‌گیری
غیاث‌الدین جمشید کاشانی از برجسته‌ترین دانشمندان تاریخ علم ایران و جهان اسلام است که با وجود عمر نسبتاً کوتاه، آثار ماندگاری در ریاضیات و نجوم برجای گذاشت. او در دوران پرآشوب سیاسی زندگی کرد، اما با پشتکار فراوان، نمونه‌ای درخشان از پایداری علمی شد. از مهم‌ترین آثارش می‌توان به «مفتاح‌الحساب»، «رساله محیطیه» و «رساله وتر و جیب» اشاره کرد که نشان‌دهنده نبوغ او در نظریه‌پردازی و محاسبات عددی است. کاشانی در محاسبه دقیق عدد پی π، تعیین مقدار سینوس یک درجه، استخراج ریشه‌های عددی و طراحی ابزارهای نجومی پیشرو بود. بسیاری از پژوهشگران او را «آخرین ریاضیدان بزرگ دوره اسلامی» می‌دانند. هرچند آثارش دیرتر در غرب شناخته شد، اما امروزه جایگاه علمی او بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است.
