دانشچی پورتال جامع تحقیق و مقاله، مطالب علمی و هنری ، وبگردی و…
همه چیز درباره نهضت تنباکو و علت شکل گیری آن
در ادامه این مقاله با دلیل اصلی شکل گیری نهضت تنباکو چه بود؟ از کتاب مطالعات اجتماعی نهم آشنا می شوید، با داشچی همراه باشید.
همانطور که می‌دانیم تا قبل از انقلاب اسلامی در سال ۵۷، شیوه حکومتی در ایران سلطنتی بوده است. در تمام این پیشینه‌ی سلطنتی، همواره شاهان و دربار، چه فاسد و چه عادل، در اوج بودند و تصمیمات و اقداماتشان مانند وحی منزل بوده است. در زمان قاجار کم کم با وقوع اتفاقات مختلف و بیداری‌های اجتماعی از هیمنه و قاطعیت سلطنت کاسته شد.
اولین و مهمترین اتفاق در این برهه‌ی زمانی، که پایه‌گذار اولین انقلاب ایران یعنی “انقلاب مشروطه” بود. بدون شک ” نهضت تنباکو ” است. نهضت تنباکو، اولین قیام نتیجه بخش ایرانیان در مقابل تصمیم غیرعاقلانه‌ی یک پادشاه در ایران بود و نقطه‌ی عطفی در حضور و تأثیرگذاری علمای مذهبی و روحانی در عرصه سیاسی محسوب می‌شود. در این مقاله به دلایل شکل‌گیری این نهضت خواهیم پرداخت.
بیشتر بخوانید: مهمترین موانع و مشکلات نظام مشروطهنقش توتون و تنباکو در اقتصاد ایران
در زمان صفویه، استفاده از قلیان و چپق در بین ایرانیان محبوبیت یافته بود. هرچند تاریخ استفاده از این دخانیات بسیار قدیمی‌تر است اما از زمان صفویه قلیان و چپق جز رسمی وسایل خانه بود، که استفاده روزمره و مداوم داشت. به همین سبب کشت و کار توتون و تنباکو برای عرضه و تامین تقاضای مردم اهمیت بسیار داشت. شهرهای شیراز، اصفهان، تبریز و تهران مهمترین و بزرگترین مزارع کشت توتون و تنباکو را داشتند و به تبع آن امرار معاش از این طریق بسیار پررونق بود.
آغاز مذاکرات برای واگذاری انحصار توتون و تنباکو
در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار “محمدحسن‌خان اعتماد“، وزیر ناصرالدین شاه به فکر انحصاری کردن فروش توتون و تنباکو افتاد، تا از این طریق، با اخذ مالیات از فروشندگان و تولیدکنندگان دخانیات منبع درآمد جدیدی به دست آورد. اما شاه مخالفت کرد.
در سال ۱۲۶۸ ناصرالدین شاه عازم اروپا شد و از طریق خاک روسیه به انگلستان سفر کرد. دولت انگلیس مشتاق بود تا این سفر به هر نحوی انجام شود. آنها با پذیرایی گسترده و تقدیم هدایا به شاه ایران، درصدد گرفتن امتیازات ویژه‌ای از شاه ایران بودند.
یکی از این امتیازات که انگلیسی‌ها به دنبال کسب آن بودند ،گرفتن انحصار واردات و صادرات توتون و تنباکوی ایران بود. مانند همه‌ی ادوار، در این مواقع دولت انگلیس با معرفی شخصی به عنوان نماینده شرکت دخانیات، دخالت مستقیم دولت انگلیس را نفی کرد. تاجری به نام “جرالد ماژور تالبوت” واسطه این معامله شد.
وی با پرداخت رشوه‌های کلان به شاه و وزیر ناصرالدین‌شاه رضایت آنها را جلب کرد. شاه قول داد پس از بازگشت به ایران مقدمات این قرارداد را فراهم کند. ناصرالدین شاه پس از بازگشت به ایران به قول خود وفا کرد و تالبوت را به ایران دعوت کرد.
تالبوت به سفارت انگلیس در ایران رفت و متن قرارداد را تنظیم کرده و به صدر اعظم رساند. او نیز از نا آگاهی و حماقت شاه استفاده کرد و با فوق العاده خواندن قرارداد و شرح مزایای چنین قراردادی، علاوه بر امضای شاه تقدیرنامه ای بابت اهتمام به عقد این قرارداد دریافت کرد.
بر طبق این قرارداد امتیاز خرید و فروش کل توتون و تنباکوی ایران به مدت پنجاه سال به ماژور تالبوت واگذار شد و در مقابل طرف انگلیسی متعهد شد سالانه ۱۵ هزار لیره استرلینگ و یک چهارم از سود شرکت با کسر مخارج انتقال را به دولت ایران پرداخت کند.
به موجب این قرارداد سازمان مرکزی شرکت در تهران ساختمانی بنا کرد، که بی شباهت به دژ نظامی نبود. این شرکت از پرداخت مالیات و عوارض ورود و خروج گمرک معاف بود. تالبوت با سرمایه‌گذاری شرکت رژی اقدام به تاسیس نمایندگی در شهرهای مهم تولید تنباکو کرد و به سرعت کار خود را آغاز کرد.
خسارت‌های ناشی از قرارداد تالبوت
بر طبق مفاد این قرارداد ننگین، هیچکس حق خرید و فروش هیچ دخانیاتی را در ایران نداشت مگر با مجوز رسمی شرکت، در نتیجه کشاورزان موظف بودند محصول توتون و تنباکوی خود را به نزدیکترین نمایندگی شرکت تحویل دهند. این قرارداد، معیشت و اقتصاد عامه‌ی مردم را به زیر سلطه‌ی بیگانگان می‌برد. از این رو خیلی زود مورد اعتراض مردم واقع شد.
علت مخالفت روحانیون و مردم با قرارداد تالبوت
بعد از اتمام ساخت بنای مرکزی شرکت در تهران شرکت سرمایه‌گذار ۲۰۰۰ نفر مرد، زن و دختر تبعه انگلیسی را برای فعالیت در شرکت وارد ایران کرد و با تامین اقامتگاه در قسمت‌های مختلف شهر آنها را در همه جا پراکنده کرد.
این افراد که تحت پوشش شرکت رژی وارد ایران شده بودند، علاوه بر فعالیت‌های ظاهری در شرکت، وظیفه‌‌ی ترویج مسیحیت و فرهنگ غربی را در ایران برعهده داشتند. به سرعت کازینوها و دیسکوهایی برای این افراد ساخته شد و این موضوع با فرهنگ دینی و عقبه‌ی مذهبی ایرانیان در تضاد کامل بود.
بعد خسارات اقتصادی و سیاسی این قرارداد نیز پیشتر بیان شد و جمیع این علت‌ها، سبب آغاز مخالفت مردم شد. از آنجا که روحانیت در رابطه‌ی نزدیک با مردم بود، مخالفان دست به دامن روحانیون شدند. اولین جرقه‌ی قیام در شیراز زده شد، که بهترین محصول دخانیات کشور را تولید می‌کرد.
در راستای این اعتراض مردم و تجار تحصن کرده و مغازه‌ها را تعطیل کردند و به مسجد وکیل شیراز رفتند. حاج سید علی اکبر فال اسیری، که از روحانیون صاحب نام شیراز بود، پس از سخنرانی در دفاع از مردم اعلام کرد “هر بیگانه‌ای برای انحصار دخانیات شیراز بیاید شکمش را پاره می کنیم ”
در پی این تهدید، دولت سید علی اکبر فال اسیری را به بغداد تبعید کرد و رسما وارد مقابله با مردم شد. با دستگیری سید علی اکبر بار دیگر مردم کسب و کار را تعطیل کردند و دامنه‌ی اعتراضات به شهرهای دیگر نیز کشیده شد. در پی تبعید سید علی اکبر به عراق، سید جمال الدین اسد آبادی با وی ملاقات کرد.
همچنین ملاقات سید جمال الدین اسدآبادی با میرزای شیرازی باعث سرعت گرفتن نهضت در داخل شد. روحانیون در تبریز و اصفهان شروع به ارسال تلگراف و نامه به شاه کردند و خلاف شرع بودن و دلایل مخالفت خود را به شاه رساندند، اما ناصرالدین شاه به این درخواست‌ها وقعی ننهاد. اعتراض‌ها و به تبع آن سرکوب‌ها در سراسر ایران علی‌الخصوص شهرهای مهم مانند تهران، اصفهان ،شیراز و تبریز روز به روز بیشتر و بیشتر شد.
در شهرهای مذکور از ورود انگلیسی‌ها به شهر و شرکت جلوگیری میشد. مخصوصا مردم تبریز چنان مقاومتی در مقابل رژیم حاکم نشان دادند که شرکت رژی قید اعزام نمایندگانش به تبریز را زد و تبعه اش را به انگلیس برگرداند.
در اصفهان، حاج شیخ محمد تقی، معروف به آقا نجفی برای نخستین بار فتوایی صادر کرد که بر طبق آن استعمال و خرید و فروش دخانیات منع میشد. اما جز در اصفهان نتوانست این فتوا را اعمال کند.
در تهران مردم به رهبری “میرزا حسن آشتیانی” کسب و کار را تعطیل کردند و دست به اجتماعات و اعتراضات گسترده زدند. در همین راستا میرزای آشتیانی نیز نامه‌ای به میرزای شیرازی که در آن زمان در سامرا بود نوشت و خواست که ایشان فرمان یا راه حلی ارائه دهد.
صدور فرمان تحریم تنباکو
مردم ایران و علما که از اقدامات خود نتیجه‌ای نگرفته بودند و علیرغم تمام مقاومت‌های آنها، شرکت رژی کماکان به فعالیت خود ادامه می‌داد، دست طلب یاری به سوی “میرزا محمد حسن شیرازی”، مرجع تقلید شیعیان جهان دراز کردند. سید جمال الدین اسدآبادی که پیشتر با میرزای شیرازی ملاقات کرده بود، نامه‌ای مفصل از شرح و تفضیل اوضاع برای میرزای شیرازی نوشت.
میرزای شیرازی ابتدا با ارسال نامه و از راه مسالمت با شاه مکاتبه نمود، اما شاه باز هم این درخواست‌ها را ندیده گرفت و این بی اعتنایی‌ها در نهایت به صدور فتوای معروف و مشهور سال ۱۲۶۷ توسط میرزای شیرازی منجر شد. متن این فتوا به شرح زیر است:
” بسم الله الرحمن الرحیم، الیوم استعمال تنباکو و توتون بای نحو کان در حکم محاربه با امام زمان است”.
این فتوای جنجالی به سرعت در تمام ایران پخش شد و مردم که منتظر چنین حکمی بودند قلیان‌ها را به خیابان‌ها ریختند و شکستند و تمام محصولات توتون و تنباکوی خود را سوزاندند. این حکم قاطع چنان در همه جا نفوذ کرد که حتی حرمسراهای دربار نیز ایمن نماند و زنان حرمسرا قلیان و چپق ها را شکستند.
ناصرالدین شاه که متوجه وخامت اوضاع شده بود، سعی کرد با لغو چند امتیاز داخلی کم اهمیت تر، مردم را ساکت کند. اما با هوشیاری مردم و تداوم نهضت و همچنین تهدید به اعلام جهاد از سوی میرزای شیرازی، ناصرالدین‌شاه رسما این قرارداد را لغو کرد. شرکت رژی درخواست غرامت کرد و در نهایت با دریافت ۵۰ هزار لیره استرلینگ به صورت وام با بهره ۶ درصد در مقابل گمرکات بنادر خلیج فارس، رضایت به لغو امتیاز تالبوت داد.
علل اصلی شکل گیری نهضت تنباکو
اولین و مهمترین علت شکل‌گیری این نهضت را می‌توان، در خطر افتادن معیشت و همچنین دین مردم دانست. این قرارداد با وجهه‌ی اسلامی مردم ایران در افتاده بود و این مسئله که معیشت مردم و عزت نفس آنها با این قرارداد از دست می‌رفت، مردم را به بالاترین نقطه ی اعتراض رساند که تا آن زمان بی‌سابقه بود. اتحاد مردم و روحانیون و برخورداری از جایگاه ویژه روحانیون برای مردم، باعث پذیرش بی چون و چرای دستورات مردم از آنها شده بود.
نتیجه گیری ( نهضت تنباکو )
نهضت تنباکو اولین پیروزی بود که عامه‌ی مردم در پرتو اتحاد، استقامت و از خودگذشتگی در مقابل ظلم و دستگاه استبداد به دست آورد. رسیدن به این پیروزی به سبب عمق اعتقادات مذهبی و بیداری جمعی حاصل شد، که در ادامه همین روند “انقلاب مشروطه ” به وقوع پیوست و مردم فهمیدند در صورت اتحاد و استقامت هر دیکتاتوری به زانو درآمدنی است.
