خلاصه زندگی نامه خیام نیشابوری
حکیم عمر خیام نیشابوری در ۲۸ اردیبهشت سال ۴۲۷ خورشیدی در نیشابور زاده شد. نام کامل او غیاثالدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری است که با نامهایی نظیر خیام نیشابوری، خیامی النّیسابوری و خیامی نیز خوانده میشود. این دانشمند، ریاضیدان، ستاره شناس، فیلسوف شاعر رباعی سرای برجسته ایرانی در زمان سلجوقیان میزیست.
با اینکه وی از نظر علمی جایگاه بالایی دارد و به او لقب «حجّةالحق» دادهاند اما بیشترین شهرتش را در سطح جهان مدیون رباعیاتش است. رباعیات او به بسیاری از زبانهای زنده دنیا ترجمه شده است. ادوارد فیتزجرالد با برگردان رباعیات خیام به زبان انگلیسی نقش زیادی در شهرت وی در غرب دارد.
زندگی نامه خیام نیشابوری
در اوایل دوران زندگی عمر خیام، ابوریحان بیرونی و ابن سینا به پایان عمر خود رسیده بودند. خیام نیشابوری در میان سالی فقه را در محضر امام موفق نیشابوری آموخت. همچنین ستاره شناسی، تفسیر، حدیث، فلسفه و حکمت. در برخی منابع ذکر شده که وی فلسفه را مستقیما از زبان یونانی آموخته بود.
با سرپرستی قاضیالقضات سمرقند و ابوطاهر در نزدیک سال ۴۴۹ هجری قمری، کتابی با عنوان رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله دربارهی معادلههای درجهی سوم به زبان عربی نوشت و به دلیل رابطهی خوبی که با خواجه نظامالملک داشت، این کتاب را پس از نگارش به او هدیه داد. پس از این دوران خیام نیشابوری به دعوت پادشاه جلالالدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک برای سرپرستی رصدخانهی اصفهان به این شهر رفت. او هجده سال در آنجا ساکن بود. با مدیریت او زیج ملکشاهی آماده میشود و نزدیک سال ۴۵۸ طرح سر و سامان دادن گاهشمار را تنظیم میکند.
پیشنهادی: زندگینامه ابوعلی سیناخیام تقویم جلالی یا گاهشمار جلالی را دستهبندی کرد که به نام جلالالدین ملکشاه معروف است، ولی پس از مرگ ملکشاه این گاهشماری کاربستی نیافت. در این دوران او به عنوان ستارهشناس در دربار خدمت میکرد هرچند به ستارهشناسی اعتقادی نداشت. عمر خیام در سال ۴۵۶ رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس، تأثیرگذارترین و مهمترین اثر ریاضی خود را مینویسد و در آن نظریهی نسبتها و خطوط موازی را شرح میدهد. پس از درگذشت ملکشاه و کشته شدن نظامالملک، خیام مورد بی توجهی قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه زیج نیز قطع شد.
خیام اصفهان را بعد از سال ۴۷۹ به قصد اقامت در مرو ترک کرد. احتمال میدهند او رسالههای قسطاس المستقیم ومیزان الحکم را در آنجا نوشت. همچنین رسالهی مشکلات الحساب نیز احتمالا در همین سالها نگاشته است. به گفته غلامحسین مراقبی خیام هیچ وقت ازدواج نکرد. برخی درگذشت خیام را میان سالهای ۵۱۷ تا ۵۲۰ میدانستند اما پس از بررسیهای لازم تاریخ مرگ وی در سال ۵۱۷ هجری قمری مشخص شد. آرامگاه وی در شهر نیشابور، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق در آن واقع میباشد، قرار گرفته است.
القاب خیام نیشابوری
- نادرهی فلک
- حکیم عارف به جمیع انواع حکمت به ویژه ریاضی
- سلطان العلماء
- خواجهی حکیم
الحکیم الفاضل - امام خراسان
- نصیرالحکمة و الدین
- من اعیان المنجّمین
- ملک الحکماء
- فیلسوف العالمین
- الحکیم الفاضل الاوحد
- و …
دستاوردهای خیام نیشابوری
نجوم
با توجه به یکی از رباعیات خیام درباره چرخش جهان و سیارات، حیران و سرگردان بودن آدمی است در این میان، بسیاری از محققان ادبی و علمی معتقدند که خیام سالها قبل از دانشمندان مشهوری همچون گالیله و کوپرنیک میدانسته که سیارات درحال گردش به دور خورشید میباشند. در این شعر اینچنین آمدهاست که:
این چرخ فلک که ما در او حیرانیم
فانوس خیال از او مثالی دانیم
خورشید چراغدان و عالم فانوس
ما چون صوریم کاندر او حیرانیم (گردانیم)
ریاضیات
خیام اولین کسی است که به تحقیق منظم علمی در معادلات درجات اول و دوم و سوم پرداخته، و طبقهبندی تحسینآوری از این معادلات آوردهاست، و در حل تمام صور معادلات درجه سوم منظماً تحقیق کرده، و به حل (در اغلب موارد ناقص) هندسی آنها توفیق یافته، و رسالهٔ وی در علم جبر، که مشتمل بر این تحقیقات است، معرف یک فکر منظم علمی است؛ و این رساله یکی از برجستهترین آثار قرونوسطایی و احتمالاً برجستهترین آنها در این علم است.
از دیگر آثار ریاضی خیام رسالة فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس است. او در این کتاب اصول موضوعهی هندسهی اقلیدسی اصل موضوعهی پنجم اقلیدس را دربارهی قضیهی خطوط متوازی که شالودهی هندسهی اقلیدسی است، مورد مطالعه قرار داد و اصل پنجم را اثبات کرد. از دیگر دستآوردهای وی موفقیت در تعیین ضرایب بسط دو جملهای (بینوم نیوتن) است که البته تا سدهٔ قبل نامکشوف مانده بود و به احترام سبقت وی بر اسحاق نیوتن در این زمینه در بسیاری از کتب دانشگاهی و مرجع این دو جملهایها «دو جملهای خیام-نیوتن» نامیده میشوند. نوشتن این ضرایب به صورت منظم مثلث خیام-پاسکال را شکل میدهد که بیانگر رابطهای بین این ضرایب است.
ستارهشناسی
یکی از برجستهترین کارهای خیام را میتوان سروسامان دادن گاهشماری ایران در زمان وزارت خواجه نظامالملک، که در زمان پادشاهی ملکشاه سلجوقی دانست. وی بدین منظور مدار گردش کرهی زمین به دور خورشید را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه نمود. خیام در مقام ریاضیدان و ستارهشناس پژوهشها و نوشتههای مهمی دارد که یکی از آنها رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله نام دارد که در آن از جبر عمدتاً هندسی خود برای حل معادلات درجه سوم استفاده میکند.
فلسفه
تاکنون از خیام پنج رساله فلسفی یافت شدهاست که فقط رساله علم کلیات به زبان فارسی بوده و بقیه عربی میباشند که عبارت اند از:
- در علم کلیات
- فی الوجود
- فی الکون و التکلیف
- ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقا
- الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی
- الجواب عن ثلاث مسائل
موسیقی
خیام به واکاوی ریاضی موسیقی نیز پرداختهاست و در القول علی اجناس الذی بالاربعه مسئلهی تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایههای بینیمپرده، با نیمپردهی بالارونده، و یک چهارم پرده را شرح میدهد.
ادبیات
زبان خیام در شعر طبیعی و ساده و بیآلایش است و در شعر پیرو کسی نیست. وانگهی؛ هدف خیام از سرودن رباعی شاعری به معنی رایج نبوده بلکه به واسطهی داشتن ذوق شاعری نکتهبینیهای فلسفی خود را در قالب شعر بیان کرده است.
آثار خیام
فیزیک
- مختصر فی الطبیعیات
- رساله میزانالحکم: «راهحل جبری مسئلهی تعیین مقادیر طلا و نقره را درآلیاژ معینی به وسیلهی وزنهای مخصوص بدست میدهد.»
ادبیات
- وصیت نامه
- ترجمه خطبه توحیدیه ابن سینا
- اشعار عربی خیام که در حدود ۱۹ رباعی آن بدست آمده است
- رباعیات خیام به زبان فارسی که در حدود ۲۰۰ چارینه (رباعی) یا بیشتر از حکیم عمر خیام است و زائد بر آن مربوط به خیام نبوده بلکه به خیام نسبت داده شده
جغرافیا
رساله لوازمالامکنه: این رساله از بین رفته ست.
تاریخ
- رساله در کشف حقیقت نوروز
- نوروزنامه، از این کتاب دو نسخه خطی باقی ماندهاست. یک نسخهی برلن و دیگری نسخه لندن
ریاضیات
- رسالهای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب
- رسالهٔ مشکلات الحساب، این اثر باقی نماندهاست.
- رسالة فی البراهین علی المسائل الجبر و المقابله به زبان عربی، دربارهی معادلات درجهی سوم
- رساله در تحلیل یک مسئله (این عنوان نامی است که غلامحسین مصاحب به رساله ای از خیام که موضوع آن تحلیل یک مسئله هندسی به معادلهٔ درجه سوم و حل آن به وسیله قطوع مخروطی است دادهاند)
- رساله شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس در مورد خطوط موازی و نظریهی نسبتها
موسیقی
- “شرح المشکل من کتاب الموسیقی: که رساله “القول علی اجناس الذی بالاربعه” بخشی از آن است
فلسفه
- رساله در وقوع خیر و شر
- رساله فی الوجود
- رساله الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم، و الجبر، و البقا
- رساله در علم کلیات وجود (رساله فی کلیه الوجود) معروف به «سلسله الترتیب». این رساله با نام «رساله در مابعدالطبیعه» نیز شهرت دارد.
- رساله الکون و التکلیف: به عربی دربارهی حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی در سال ۴۷۳ (هجری قمری) نوشته است و او یکی از شاگردان پورسینا بوده و در مجموعهی جامع البدایع به اهتمام سید محی الدین صبری بسال ۱۲۳۰ و کتاب خیام در هند به اهتمام سلیمان ندوی سال ۱۹۳۳ میلادی چاپ شده است.
- رساله الضیاء العقلی فی الموضوع العلم الکلی