آشنایی با دستگاه گردش خون و انواع آن
دستگاه گردش خون چیست؟
دستگاه گردش خون یکی از دستگاههای بدن است که کارش به گردش درآوردن خون در بدن به منظور رساندن غذا (آمینواسید، الکترولیت، لنف)، انواع گازهای مورد مصرف بدن همچون اکسیژن و دفع مواد زاید حاصل از متابولیسم سلول هاست.
بطور کلی، چرخش خون در بدن به دو چرخه (گردش) ششی، که در حین آن خون توسط قلب به درون ششها هدایت شده و در آنجا اکسیژن دریافت میکند، و چرخه سیستمیک (کل بدن منهای بخش گازی ریه)، که در حین این چرخه خون توسط قلب به کل بدن هدایت شده و اکسیژن و مواد غذایی را به کل سلولهای بدن میرساند.
دستگاه گردش خون شامل تمام رگهای بدن به استثناء رگهای لنفی بوده و یک سیستم بسته محسوب میگردد و بنابراین سلولها و اجزای خون هرگز از رگها خارج نمیگردند. لازم به یادآوری است که در بسیاری از بی مهرگان، سیستم گردش خون، یک سیستم باز محسوب میگردد.
دستگاه گردش خون شامل قلب و رگ ها است. قلب مانند یک پمپ خون را داخل رگ ها به جریان می اندازد. رگ ها لوله هایی هستند که خون را به قسمت های مختلف بدن می برند.
انواع رگ ها
رگ ها عبارتند از:
سرخرگ: رگ هایی که خون را از قلب خارج می کنند شریان یا سرخرگ نام دارند. دیواره سرخرگ ها کلفت و ماهیچه ای است.
سیاهرگ: رگ هایی که خون را به قلب می آورند ورید یا سیاهرگ نام دارند. دیواره سیاهرگ ها نازک است. رگ ها در همه قسمت های بدن وجود دارند و خون در آنها جریان دارد. خون مواد غذایی سلول های مختلف بدن را تأمین می کند و مواد زاید (دفعی) را از آنها می گیرد. اگر رگ ها وجود نداشته باشند یا اگر خون درون آنها نباشد، سلول ها چون قادر به تغذیه نیستند بعد از مدت کوتاهی می میرند.
مویرگ: وقتی سرخرگ وارد اندامی می شود، مانند ریشه گیاه شاخه شاخه می شود و در آخر به رگ های بسیار باریکی که دیواره آنها بسیار نازک است تبدیل می شود. به این رگ های کوچک مویرگ می گویند. مویرگ ها خون را بین سلول ها توزیع می کنند. یعنی غذا و اکسیژن را به سلول ها می دهند و در عوض مواد زاید و دی اکسید کربن را از آنها می گیرند. رگ ها می توانند گشاد یا تنگ شوند. به عنوان مثال عضلات هنگام کار به مواد غذایی بیشتری نیاز دارند. پس رگ ها گشاد می شوند تا خون بیشتری را به عضلات برسانند.
نقش قلب در دستگاه گردش خون
قلب یکی از اجزای اصلی دستگاه گردش خون در انسانهاست و با ضربانهای خود خون را در رگها جاری میسازد. بجز ماهیها که دستگاه گردش خون ساده دارند، دیگر مهرهداران دارای گردش خون مضاعف هستند.
در جریان خون ساده خون تیره که تراکم دیاکسیدکربن بالا دارد، به قلب میآید. با ضربان قلب به آبششها رفته و پس از اینکه گازها را مبادله کرد بدون بازگشت به قلب، به طرف بافتهای بدن میرود. در گردش خون مضاعف خون حاوی دیاکسیدکربن بالا پس از قلب به ششها رفته اکسیژن و دیاکسیدکربن را مبادله میکند و به قلب باز میگردد. پس از آن به گردش عمومی خون هدایت میشود و به سمت بافتها و اندامها میرود.
قلب خزندگان، پرندگان و پستانداران چهار حفرهای میباشد. دو حفرهٔ بالا، دهلیز و دو حفرهٔ پایین بطن نام دارند. خون از سمت راست قلب به سمت ششها میرود که این مسیر را گردش خون کوچک ششی مینامند. خونی که از ششها میآید به سمت چپ قلب وارد میشود و از آنجا به سایر نقاط بدن منتقل میشود، این گردش را گردش بزرگ مینامند.
دریچه های قلب
سه لختی: بین دهلیز راست و بطن راست قرار گرفته و هنگام انقباض بطن ها این دریچه بسته شده و از برگشت خون به دهلیز راست جلو گیری می کند.
دولختی:بین دهلیز چپ و بطن چپ قرار دارد.هنگام انقباض بطن ها بسته شده و از ورود خون به دهلیز چپ جلوگیری می کند.
انواع دستگاه گردش خون در جانوران
۱- گردش خون باز: مویرگ ندارند مثل: حشرات
۲- گردش خون بسته: مویرگ دارند مثل: کرم خاکی
انواع دستگاه گردش خون در مهره داران
۱- گردش خون ساده: اگر خون توسط یک رگ از قلب خارج شود مثل ماهی
۲- گردش خون مضاعف: اگر خون توسط دو رگ از قلب خارج شود مثل همه به جز ماهی
انواع گردش خون در انسان
گردش خون انسان به دو بخش بزرگ و کوچک تقسیم می شود:
- گردش کوچک خون
سیاهرگ ها خون را از نقاط مختلف به دهلیز راست قلب می آورند.با انقباض دهلیز راست،خون از دهلیز راست از طریق دریچه ی سه لتی وارد بطن راست می شود. بعد با انقباض بطن راست خون از بطن راست از طریق سرخرگ به ریه ها می رود تا در آن جا کربن دی اکسید خون با اکسیژن هوا جایگزین شود. در نتیجه خونی که از ریه ها می آید،دارای اکسیژن زیادی است و کربن دی اکسید بسیار کمی دارد.
این خون از طریق سیاهرگ های ریه وارد دهلیز چپ قلب می شود.این گردش خون از بطن راست قلب به ریه ها و برگشت خون از ریه ها به دهلیز چپ قلب “گردش کوچک خون” نام دارد
- گردش بزرگ خون
خون اکسیژن دار که وارد دهلیز چپ شده،بعد از انقباض دهلیز چپ از طریق دریچه ی دولختی وارد بطن چپ می شود. با انقباض بطن چپ خون وارد سرخرگ بزرگ بدن (آئورت) می شود. از طریق سرخرگ آئورت خون اکسیژن دار به تمام قسمت های مختلف بدن می رود تا مواد غذایی و اکسیژن را به آن ها برساند و مواد زائد و کربن دی اکسید را از آن ها بگیرد.
خون بعد از گرفتن مواد زائد بدن وارد سیاهرگ ها می شود و از طریق سیاهرگ ها به دهلیز راست قلب می آید. این گردش خون از بطن چپ قلب و از طریق سرخرگ آئورت به تمام قسمت های بدن و برگشت آن به دهلیز راست قلب “گردش بزرگ خون” نام دارد
دستگاه گوارشی انسان