خلاصه ای از زندگی نامه میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی
زندگینامه قائم مقام فراهانی
میرزا ابوالقاسم فراهانی معروف به قائم مقام فراهانی، در سال ۱۱۵۸ هجری شمسی در فراهان اراک دیده به جهان گشود. ایشان قائم مقام فتحعلی شاه، صدر اعظم محمدشاه و شخصیت برجسته ای در ایران بود. در ادامه با زندگی ایشان آشنا می شوید. با دانشچی همراه باشید.
میرزا ابوالقاسم زیر نظر پدر دانشمند خود تربیت یافت و علوم متداول زمان را آموخت. در آغاز جوانی به خدمت دولت درآمد و مدتها در تهران کارهای پدر را انجام میداد.
سپس به تبریز نزد پدرش، که وزیر آذربایجان بود، رفت و چندی در دفتر عباس میرزا ولیعهد به نویسندگی اشتغال ورزید و در سفرهای جنگی با او همراه شد و پس از آنکه پدرش انزوا گزید، پیشکاری شاهزاده را به عهده گرفت و نظم و نظامی را که پدرش میرزا بزرگ آغاز کرده بود و تعقیب و با کمک مستشاران فرانسوی و انگلیسی سپاهیان ایران را منظم کرد و در بسیاری از جنگهای ایران و روس شرکت داشت.
پدر میرزا ابوالقاسم که در بَدو امر وزیر عباس میرزا بود در سال ۱۲۲۴ه. ق این سمت را به پسر خود میرزا حسن واگذار کرد و بعد از فوت میرزا حسن در سال ۱۱۲۶ ه. ق، قائم مقام بزرگ، پسر دیگر خود میرزا ابوالقاسم را که در تهران نایب وی بود و امور مربوط به نیابت سلطنت و پیشکاری آذربایجان را انجام میداد، را از تهران خواسته به وزارت نائب السلطنه بر قرار نمود. او بعد از فوت پدر عهدهدار وزارت مخصوص نایب السلطنه عباس میرزا شد و در سال ۱۲۳۸ه. ق به لقب قائم مقام مفتخر گردید.
قائم مقام تا دو سال بعد از فوت پدرش در خدمت عباس میرزا با جدیت به کار اشتغال داشت و در این مدت، با درایت و کاردانی خود در خدمت نائب السلطنه انجام وظیفه میکرد اما دشمنان وی بیکار ننشسته و مشغول توطئه علیه او بودند که در صدر آنان انگلیسیها قرار داشتند، و توانستند با توطئه سیاسی، وی را از عباس میرزا جدا و راهی تهران گردانند و این مدت دو سال طول کشید.
در این فاصله چون فرصتی یافت مشغول کارهای ادبی هم گردید تا اینکه در سال ۱۲۴۱ه. ق به هنگامی که قائم مقام در مشهد بسر میبرد، فتحعلی شاه به علت وخامت اوضاع آذربایجان پیشخدمت خاصه خود، فرخ خان کاشی را به عذرخواهی از قائم مقام و تقاضای اغماض از گذشته به مشهد فرستاد و او را مجدداً به تهران دعوت کرد و با اعطای سمتهای قبلی، به آذربایجان روانه کرد. این دوران مصادف بود با تحریک انگلیسیها و عوامل آنان جهت شروع دوره دوم جنگهای ایران و روسیه که قائم مقام و عباس میرزا مخالف شروع این جنگها بودند.
ویژگیهای فردی قائم مقام فراهانی
◊ سیاست
قائم مقام مردی فوقالعاده باهوش و صاحب اندیشه و عزم ثابت و خلاصه «یک دیپلمات صحیح و با معنی ایرانی» بود که به واسطه اطلاعات و تجارب خود، به اوضاع و احوال سیاست همسایگان ایران به خوبی آشنا و به قدر تسلط کاردینال مازارن بر لویی چهاردهم، در مزاج شاه جوان ایران نفوذ داشت و با این حال محال بود از او امتیازاتی که به ضرر دولت باشد، به دست آورد.
انگلیسیها یقین داشتند تا او مصدر کار است، ممکن نیست بتوان در امور داخلی ایران رخنه کرد. نویسندگان بریتانیایی، که در آن تاریخ در ایران سیاحت میکردند، مانند لیوتنان کونولی، دکتر وولف و فریزر، همه در عین ستایش، قائم مقام را به دوستی با روسها و تحریک عباس میرزا، نایبالسلطنه، به سرپیچی از نصایح دوستان انگلیسی و طرح نقشه تصرف هرات متهم میکنند و حس بدبینی و دشمنی فوقالعاده خود را نسبت به این مرد بزرگ، که در آن هنگام تنها کسی بود که میتوانست ایران را به خوبی اداره کند، پنهان نمیدارند. او نمونهٔ بارز تدبیر و تیزبینی آمیخته با انسان دوستی میهن پرستانه بود.
◊ ادبیات
قائم مقام نثر فارسی را که در آن زمان پر از مبالغه و تملق و عبارتپردازیهای عربیِ مسجع، پیچیده و دور از ذهن بود و روز به روز در فرمانها و مراسلات رو به انحطاط میرفت به نثر فصیح و روان برگردانید و پس از او بسیاری از منشیان دوره قاجار از سبک او پیروی کردند و به روش او به نگارش پرداختند. او در شعر نیز استعداد شگفتآور داشت اما اثر جاویدانش منشآت اوست.
مجموعه رسائل و منشآت قائم مقام، که حاوی چند رساله و نامههای دوستانه و عهدنامهها و وقفنامههاست و محمود خان ملک الشعراء مقدمهای بر آن نوشته، به اهتمام شاهزاده فرهاد میرزا در سال ۱۲۴۲ ق در تهران چاپ شدهاست.
شعر ذیل منسوب به قائم مقام مربوط به دوران پس از عزل وی از مفام صدارت عظمایی است:
روزگار است این که گه عزت دهد گه خوار دارد
چرخ بازیگر از این بازیچهها بسیار دارد
مهر اگر آرد بسی بیجا و بیهنگام آرد
قهر اگر آرد بسی ناساز و ناهنجار دارد
لشکری را گه به کام گرگ مردم خوار خواهد
کشوری را گه به دست مرد مردمدار دارد
◊ خوشنویسی
قائم مقام فراهانی هم چنین از خوشنویسان صاحبنام و تأثیرگذاران در روند خط فارسی است. او در خط شکسته نستعلیق که در آن زمان به مانند نثر فارسی پیچیده و درهم بود به شیوه خود اصلاحاتی کرد که دیگران از وی پیروی کردند.
گرچه اهمیت کار خوشنویسی او به حد استادان طراز اول این هنر نیست اما کار او از این نظر مهم است که اصول خط شکسته را به نستعلیق نزدیکتر کرد و با ابداع اصولی جدید خدمتی شایسته به خطنویسی امروزی ایرانیان کرد. میرزا سلمان فراهانی ملقب به بیانالسلطنه بیش از دیگران شیوه قائم مقام را استادانه نوشتهاست.
خدمات قائم مقام فراهانی
° تربیت امیرکبیر
میرزاتقی خان امیرکبیر از دوران کودکی و در زمان حیات میرزاعیسی قائم مقام فراهانی در خانواده ی او رفت و آمد داشت. پس از درگذشت میرزای بزرگ، نزد فرزندش میرزاابوالقاسم درس خواند و از خرمن اندیشه های ناب و دریای جوشان دانش او خوشه چید و مقام علمی شامخی به دست آورد.
تعلیم و تربیت امیرکبیر و نوع دروس که میرزا ابوالقاسم و پدرش به او آموختند و هم چنین استعداد ژرف و شگرف میرزاتقی خان سبب گردید تا پلّه های ترقی را یکی پس از دیگری پشت سر گذارد.
قائم مقام در این باره می گوید:« حقیقت این است که من به کربلایی قربان حسد بردم و بر پسرش می ترسم… این پسر خیلی ترقیّات دارد و قوانین بزرگ به روزگار می گذراند».
° رسیدگی به وضع امور مالی
قانون مند شدن وضع خزانه ی کشور و سیستم دهی دریافت ها و پرداخت های دولت، کار بزرگ و ارزشمندی است که قائم مقام برای نیل به آن و جلوگیری از افراط و تفریط دست اندرکاران و تقویت میزان نقدینگی دولت اقدامات لازم را انجام داد و تنظیم قانون را اولویت برنامه های خویش قرار داد و بدون هرگونه چشم پوشی و غفلت، مانع پرداخت های حقوق های گزاف به شاه و اطرافیان او شد.
اجرای این تصمیم و اقدام قائم مقام کار چندان ساده ای نبود. شاه زادگان و افراد دیگری که سال ها در ناز و نعمت غیرموجّه و ناحق غرق بودند و محدودیّتی برای هزینه ی نیازهای غیرضروری خود نداشتند، اکنون به صورت ناخواسته با تعدیل خواسته های خویش مواجه بودند.
جدیّت میرزاابوالقاسم در تحقّق این منظور و تغییر ساختار و سازمان امور اقتصادی و دارایی ایران، درباریان را آشفته کرد و خواب راحت را از چشمان شان ربود. آن ها ضمن اعلام مراتب اعتراض خود به شاه، قائم مقام را دشمن خود پنداشتند و بدین وسیله قائم مقام برای این اقدام، بسیاری از مخالفان را رودر روی خویش قرار داد.
تعدیل خواسته های روس در معاهده ی ترکمان چای
قائم مقام پس از آگاهی از شرایط معاهده ی مذکور و خواسته های فراوان روس ها، مذاکرات زیادی با آنان و مسؤولان ایران ترتیب داد و گذشته از آن چون در مذاکرات ترکمان چای حضور داشت از پذیرش خواسته های روس ها خودداری کرد و در اثر پافشاری او بود که آن ها بخش هایی از اراضی اشغال شده ی ایران را تخلیه کردند.
° توجه به فرهنگ و ادب
قائم مقام در بُعد فرهنگی نیز اقدام های مؤثّری انجام داد. او سیر نزولی فرهنگ ایران را که تقریباً از دوره ی صفویه به بعد آغاز گردید، در این دوره منظّم کرد و از میزان الفاظ و عبارت های نامفهوم و غیرمصطلح کاست، زیرا نثرهای سنگین و سخت بعضی از منابع گذشته جاذبه ای نداشت و اهل دانش آن ها را نمی پسندیدند.
سایر خدمات:
° مبارزه با فساد و رشوه خواری
° تلاش برای کاهش نفوذ روس ها و انگلیس ها در ایران
° تقویت بنیه ی اقتصادی کشور نسبت به دوره ی قبل از خود
° برنامه ریزی برای پیروزی ایران در جنگ با عثمانی
° همکاری با عباس میرزا و تشویق وی در اعزام دانشجو به خارج از کشور
قتل قائم مقام فراهانی
در روز ۲۴ صفر سال ۱۲۵۱ه. ق وقت غروب آفتاب از طرف محمد شاه مستخدمی به نزد قائم مقام رفته و وی را احضار میکند. قائم مقام هنگامی به قصر نگارستان آمد هر چه منتظر ماند، از شاه خبری نشد، خواست برگردد که از رفتن وی ممانعت شد و به امر شاه او را در زیر زمین کاخ پنج یا شش روز حبس کردند، او بر دیوار بالا خانه کاخ مزبور با ناخن نوشت:
روزگار است آنکه گه عزت دهد گه خوار دارد چرخ بازیگر از این بازیچهها بسیار دارد.
و عاقبت در شب آخر ماه صفر او را خفه میکنند و جسدش را به حضرت عبدالعظیم برده، بدون غسل به خاک میسپارند. بعد به امر شاه، فرزندان و بستگان و هوادارانش نیز دستگیر شده و عدهای از آنها کشته و عدهای از آنها نیز در اماکن مقدسه پناهنده شدند که اموال آنها نیز ضبط شد.
علل برکناری و قتل قائم مقام فراهانی
گر چه قائم مقام صادقانه در خدمت محمد شاه مشغول انجام وظیفه بود اما شاه ضعیف المزاج قاجار ارزش این وزیر دانشمند را ندانست و وی را به قتل رسانید علل بر کناری و قتل قائم را میتوان در چند مورد متذکر شد:
دلیل اول
اولاً اینکه قائم مقام بعد از بر طرف نمودن خطرات مدعیان سلطنت در صدد سرو سامان دادن به اوضاع کشور بر آمد و اولین اقدام را از اصلاح امور مالی شروع کرد و در این رابطه هیچگونه ملاحظه به خرج نداد و این سختگیری به مذاق شاه و درباریان او خوش نیامد.
دلیل دوم
ثانیاً توطئه مخالفین داخلی و رقبای او که منتظر رسیدن به مقام صدارت بودند نیز در این امر دخیل بود یکی از این افراد حاج میرزا آقاسی معلم محمد شاه بود که قائم مقام خود موجبات ترقی او را فراهم ساخته بود. او با کینۀ مخصوصی که از قائم مقام داشت دائماً در صدد تحریک محمد شاه بر علیه قائم مقام بود.
دلیل سوم و چهارم
ثالثاً تلقین اطرافیان شاه، به وی اینکه قائم مقام میخواهد او را از پادشاهی بردارد و کس دیگری را به جای او بگذارد.
رابعاً مخالفت با سیاستهای استعماری روسیه و انگلستان در ایران نیز یکی از عوامل سقوط وی بود.
بیشتر بخوانید: تحقیق مختصر درباره امیرکبیر
من خوشم اومد 🙌😅😅